Charlotte Salomon schilderde plezier en verdriet

Uniek kunstwerk uit de oorlog

Charlotte Salomon (1917-1943) was een Joods meisje dat onder de druk van vervolging en oorlog zich rekenschap wilde geven van haar verleden. Ze werd in 1917 op het hoogtepunt van de Eerste Wereldoorlog in een welgesteld, zeer ontwikkeld Joods gezin in Berlijn geboren en in 1943 kwam ze in het concentratiekamp Auschwitz om het leven. Vlak voor haar gevangenneming had ze de laatste hand aan een uniek kunstwerk gelegd.

Alsof ze een voorgevoel had van wat haar te wachten stond, had ze als een bezetene dag en nacht gewerkt om haar levensverhaal op te tekenen. In ongeveer 1300 tekeningen schetste ze huiselijke gebeurtenissen van een Joodse familie aan de vooravond van de Tweede Wereldoorlog.

Charlotte Salomons omvangrijke cyclus van gouaches, door haar ”Leben? Oder Theater? Ein Singespiel” genoemd, wordt wel eens vergeleken met het dagboek van Anne Frank. Beiden gingen hun einde tegemoet en kwamen om in de Duitse concentratiekampen. Beiden maakten als het ware een kroniek van de tragedie die uitliep op een slachting in Europa en op de moord op 6 miljoen Joden. Toch doet men hen met deze vergelijking onrecht, zowel het jonge meisje Anne Frank met haar directheid als de volwassen kunstenares Charlotte Salomon met haar creativiteit.

Politiek inzicht
Charlotte was 23 toen zij aan ”Leven? Of Theater?” begon en had praktisch een voltooide opleiding aan de kunstacademie in Berlijn achter de rug. Zij had bovendien al veel meegemaakt: haar tante, moeder en grootmoeder pleegden zelfmoord. Zelf had ze genoeg politiek inzicht om de uitzichtloosheid van haar eigen leven te beseffen. De opkomst van het nationaal-socialisme, de discriminatie en vergaande uitsluiting van de Joden worden in haar tekeningen zichtbaar. „Ik heb genoeg van dit leven. Ik heb genoeg van deze tijd”, zo luidt het bijschrift bij een tekening die na de ”Reichskristallnacht” op 9 november 1938 gemaakt is. In ”Leven? Of Thea- ter?” komt de verscheurdheid van haar bestaan duidelijk naar voren.

Charlotte schilderde plezier en verdriet, beschaving, schijnheiligheid en ontwrichting. In enkele penseelstreken zette ze haar persoonlijke ervaring, het Joodse culturele milieu, de geestelijke rijkdom van de Duitse dichters en denkers, maar ook de bekrompenheid en grofheid van die tijd op papier. Als een film uit haar geheugen herschiep zij nog eenmaal de wereld van haar jeugd, voordat deze wereld voorgoed zou verdwijnen. In 1942 rondde ze haar cyclus af en op 8 september 1943 werd Charlotte, die net getrouwd en inmiddels 4 maanden zwanger was, samen met haar man uit hun huis gesleurd en op transport naar Auschwitz gesteld.

Rode rozen
In 1959 overhandigden de vader en de stiefmoeder van Charlotte, die tijdens de oorlog in Nederland waren ondergedoken, vijf rode dozen aan het Joods Historisch Museum in Amsterdam, waarin zich de gouaches van Charlotte bevonden. In 1981 verschenen Charlottes platen voor het eerst in boekvorm. Omdat deze uitgave al weer geruime tijd uitverkocht is, heeft het museum de complete serie tekeningen opnieuw uitgegeven.

Bovendien zijn in het museum permanent zestig tot tachtig originele gouaches van Charlotte te zien. Op de laatste tekening schreef Charlotte over zichzelf: „Ze moest een tijdje van de menselijke oppervlakte verdwijnen, om uit de diepte haar wereld te herscheppen.” Hoewel zijzelf al lang verdwenen is, is ze erin geslaagd haar wereld voor ons te laten voortbestaan.