Recensie door Ton Bolland - 28 oktober 1998

In 17e eeuw kwam onder Rotterdamse uitgevers heftige ruzie voor

Op loopafstand van elkaar

Rotterdam is al eeuwen een stad van harde werkers en nuchtere zakenlieden. Je zou er niet direct bloeiende uitgeverijen verwachten. Die zoek je in de universiteitssteden. Toch had Rotterdam in de zeventiende en achttiende eeuw een aantal belangrijke theologische uitgeverijen, die werken van Teelinck, Ridderus, Taffin, Eswijler en vele anderen uitgaven.

De uitgevers zaten in het centrum, op loopafstand van elkaar. Van Waesbergen, die veel werken uit de Nadere Reformatie publiceerde, en Naeranus, die veel remonstrantse werken uitgaf, zaten vlak naast elkaar. Dat leidde soms tot samenwerking, maar ook tot heftige ruzie en zelfs tot bedrijfsspionage. De ruzie liep zo hoog, dat Van Waesbergen 's nachts met zestien man personeel het magazijn van Naeranus leeghaalde. Het proces-verbaal dat daarvan is gemaakt, spreekt van „die rauwe gasten kwamen met groot geraas”, en ze gingen te werk met „turckse wreedheid”.

In beslag
Wat was er aan de hand in het voorjaar van 1654 op Het Steiger in Rotterdam? Drs. A. van Mameren beschrijft het allemaal uitvoerig in het boek “Rotterdam Bibliopolis”. Johannes Naeranus had namelijk een boek nagedrukt waarvan Van Waesbergen de rechten had. Overleg baatte niet en op zekere dag nam Van Waesbergen het recht in eigen hand en nam de boeken in beslag.

Naeranus was geen gemakkelijk man. Begaafd, maar lastig. Hij mengde zich voortdurend in kerkelijke zaken en conflicten. Geregeld schreef hij anoniem pamfletten over actuele zaken, die eerder het probleem aanscherpten dan oplosten. Zijn buurman Van Waesbergen was ook geen lieverdje. Hij kocht een personeelslid van Naeranus om, om informatie te krijgen over de uitgeversplannen. Mocht het personeelslid er problemen door krijgen, dan kon hij direct in dienst treden bij een neef van Van Waesbergen, uitgever Elsevier in Leiden.

Deden ze in Rotterdam nog meer dan dit soort zaken? Gelukkig wel! Het boek “Rotterdam Bibliopolis” geeft in tien hoofdstukken een interessant overzicht van de activiteiten van boekhandelaren en uitgevers (in die tijd vaak hetzelfde bedrijf) vanaf circa 1610 tot 1800. Bekende uitgevers als Arnout Leers, Frans van Hoogstraten, Barent Bos, Reinier van Doesburg, Jan Daniël Beman en anderen worden beschreven. De hele bedrijfsvoering komt naar voren, vanaf het eerste contact met een auteur tot en met de verkoop van het gepubliceerde boek. Vooral de motieven van de verschillende uitgevers zijn boeiend.

Van Waesbergen staat samen met Bos en Van Doesburg in de traditie van de Nadere Reformatie; Naeranus had een duidelijk remonstrants fonds en Van Hoogstraten was rooms-katholiek. Naast de bedrijfsgeschiedenis geven de beschrijvingen ook een kijkje op en in families. Ontroerend is de levensgeschiedenis van Van Doesburg. Hij verloor tweemaal zijn vrouw en acht van zijn tien kinderen!

Fondslijst
Ieder hoofdstuk wordt afgesloten met de fondslijst van de uitgeverij. Bij onderlinge vergelijking zie je dat veel auteurs regelmatig van uitgever wisselden. Ridderus bijvoorbeeld komt voor in de fondslijst van Van Waesbergen en Arnout Leers, maar ook in het remonstrantse fonds van Naeranus. Deze studies geven ook een bijzonder stuk kerkgeschiedenis weer. Heel sterk komt dat naar voren rond de problemen met Johannes Eswijler. Hij kreeg geen kerkelijke approbatie (toestemming) om zijn boek te publiceren, maar de uitgever deed het toch. Het hele stuk kerkgeschiedenis, dat op de lange duur een landelijke kwestie werd, wordt uitvoerig beschreven.

Al met al is “Rotterdam Bibliopolis” een boeiend boek. Een aanwinst voor iedere bibliofiel. Het is fraai uitgegeven en ieder artikel is voorzien van een uitvoerige bibliografie. Helaas is er weinig kennis van wat er de laatste tien à vijftien jaar over de Nadere Reformatie is geschreven. De werken van di. J. van der Haar en W. J. op 't Hof worden genoemd en verwerkt, maar in de kwestie-Eswijler had de studie van F. A. van Lieburg niet mogen ontbreken en bij Ridderus hadden de artikelen van ds. D. J. Budding uit het Documentatieblad Nadere Reformatie genoemd én verwerkt moeten worden.