Recensie door drs. A. Verhoef - 30 september 1998

Nazi's profiteerden van Nederlandse kennis

Was de PTT in de oorlog fout?

Hoe kon het dat Duitse ingenieurs tijdens de Tweede Wereldoorlog vanuit Nederland de beveiliging van de “hotline” tussen Churchill en Roosevelt braken? Was de PTT in de oorlog fout?
In zijn weinig aantrekkelijk getitelde boek “Forschungsstelle Langeveld. Duits afluisterstation in bezet Nederland” wil Hans Knap nadrukkelijk geen schuldvraag stellen. Hij geeft bewust geen antwoord op de vraag of de PTT gecollaboreerd heeft met de Duitsers, toen de speciale afluisterdienst van de Deutsche Reichspost met de codenaam “Forschungsstelle Langeveld” erin slaagde de beveiligde, geallieerde kortegolfberichten vanuit Nederland te onderscheppen. Wel slaagt hij er in dit boek in te laten zien hoe het heeft kunnen gebeuren dat Nederlandse telecommunicatie-installaties gebruikt zijn om de geallieerden schade te berokkenen.

Boerenoorlog
De hedendaagse journalistiek zou zwaar gehandicapt zijn zonder de telecommunicatiemiddelen die het nieuwsgaardersgilde tegenwoordig wereldwijd kan gebruiken. 's Morgens vroeg breekt er een dijk in China met desastreuze gevolgen en diezelfde middag staat het bij ons in de krant. De telecommunicatie kwam in de jaren tussen de twee wereldoorlogen in ons land in een stroomversnelling terecht. Wij wilden het contact met de koloniën zo optimaal mogelijk hebben. Daarvoor werd de draadloze telefonie in snel tempo verder ontwikkeld.

Dat ging evenwel niet van een leien dakje. Er waren stoorzenders. Die stonden in een nu ongedachte hoek van Europa: Groot-Brittannië. In de Boerenoorlog lagen de Nederlandse sympathieën duidelijk aan de kant van de Boeren. Daar hebben wij de stukgelezen boeken van L. Penning aan overgehouden. Engeland waardeerde de Nederlandse houding uiteraard niet en trachtte Nederland de voet dwars te zetten in de ontwikkeling en het functioneren van onze draadloze telefonie. De verbindingen met onze koloniën werden vanuit Brits rijksgebied geblokkeerd en gecensureerd.

Lange golf
Zo ontstond er binnen de strijd om de koloniale hegemonie in de wereld een apart 'gevechtsterrein': de telecommunicatie. De slag om de Nederlandse radiotelegrafiemarkt –lange golf– werd voor de Tweede Wereldoorlog al gewonnen door het Duitse Telefunken. De lange golf bleek echter veel minder mogelijkheden te hebben dan de kortegolfverbindingen, een technologie die door de PTT en Philips in snel tempo werd ontwikkeld.

De Britse houding had zo veel antipathie gewekt bij radiospecialisten dat ook in de begindagen van de Tweede Wereldoorlog ingenieurs en industrieën nog gewoon doorgingen met hun samenwerkingsverbanden met de Duitsers. In een mum van tijd hadden de nazi's de zenders in Kootwijk ingezet in de propagandaoorlog. Moeilijker ging het met de beveiligde kortegolfverbindingen, totdat een ambitieuze Berlijnse ingenieur de beveiliging wist te breken.

Vooroordeel
In zijn boek reconstrueert Hans Knap op welke wijze het Duitse opperbevel in de oorlogsjaren de Nederlandse kennis heeft gebruikt. Het vooroordeel –Hoe kon de PTT zo dom zijn om de Duitsers in 1940 gewoon een blik in de telecommunicatiekeuken te laten werpen!– wordt in dit boek op afgewogen wijze genuanceerd door deze gebeurtenis in het geheel van de voorgeschiedenis te plaatsen. Duidelijk is dat de Duitsers baat gehad hebben bij “Langeveld”, maar ook blijkt dat vanaf mei 1940 zowel de Nederlandse regering in Londen als de koloniale regering in Batavia letterlijk geen boodschap meer had aan de berichten die via radiogolven vanuit Den Haag op hen afkwamen.

”Forschungsstelle Langeveld” is een fraai uitgevoerde paperback op zwaar papier. Om het te lezen hoef je zeker geen radio-ingenieur te zijn. Enige vertrouwdheid met de materie is voor een goed begrip wel nodig, en een dosis interesse in de wereld van de draadloze telefonie is een must om dit boek uit te lezen.