Spaanse burgeroorlog trok linkse vrijwilligers uit andere landen aan

Heilig vuur en dierlijk gedrag

„Jullie zijn geschiedenis. Jullie zijn een legende.” Die loftuitingen klonken op 29 oktober 1938 in Madrid, uit de mond van een vooraanstaande communistenleidster. Zij sprak de Internationale Brigade toe, die op dat moment ontbonden werd. De Brit John Sommerfield maakte er deel van uit en beschreef zijn ervaringen in de roman ”Vrijwilliger in Spanje”.

Het boek werd gepubliceerd in Engeland in 1937. Op dat moment was de Spaanse burgeroorlog nog in volle gang. De oorlog duurde van 1936 tot 1939 en had zó'n impact op Europa, dat je gerust kunt stellen dat Spanje in die drie jaren het centrum van Europa was.

De Tweede Wereldoorlog werd voorbereid door de snelle opbouw van de wapenindustrie in Duitsland, maar echte schermutselingen waren er nog niet. Hitler had in 1936 het Rijnland opnieuw gemilitariseerd, in strijd met het Verdrag van Versailles. Tegen het einde van de jaren dertig begon hij steeds driftiger zijn territorium uit te breiden richting het zuiden en oosten.

Maar in Spanje woedde er een echte, openlijke oorlog. Fascisten en linkse vernieuwers stonden tegenover elkaar. Onder leiding van generaal Franco probeerde het leger de wettig gekozen linkse alliantie van de regeringstroon te stoten. Die machtsgreep, door een beweging die men sinds kort aanduidde met de naam ”fascisme”, wekte in internationale linkse kringen zoveel verontwaardiging dat er uit allerlei landen grote groepen vrijwilligers naar Spanje trokken om aan de zijde van de Spaanse regering te vechten tegen Franco.

Geen romantische avonturen
Naar schatting zijn er zo'n 35.000 vrijwilligers geweest die samen de Internationale Brigade vormden en het belang van Spanje dienden. Het ging echter niet alleen om het belang van Spanje. Voor het besef van de vrijwilligers stond er meer op het spel. John Sommerfield: „Bovendien gingen we niet naar Spanje omwille van romantische avonturen, maar om de oorlog te helpen winnen – niet alleen uit een gevoel van solidariteit met het Spaanse volk, maar omdat we allen beseften, welke politieke visie we ook hadden, dat het resultaat van deze strijd van belang was voor onszelf en voor de hele wereld.”

In heel Europa hing de dreiging van het communisme, waarbij de gruwelen van de Russische Revolutie een bron van angst vormden. Het ultrarechtse conservatisme, vermengd met nationalisme, kreeg onder leiding van Hitler de overhand in Duitsland, wat ook gold voor het Italië van Mussolini. Vanuit deze landen werd Franco dan ook ondersteund en wellicht heeft dat de doorslag gegeven bij zijn uiteindelijke overwinning in 1939.

Hoe dan ook, aan de zijde van de Internationale Brigade was sprake van een sterk idealisme, van het besef te staan op een scharnierpunt van de geschiedenis. Dat besef en dat engagement spreekt ook uit de roman van John Sommerfield.

Als Sommerfield samen met zijn medestrijders een grote villa bezet om vandaaruit de vijand onder vuur te nemen, ontdekken ze al snel dat de voormalige bewoners behoorden tot de rijke burgerij, zij „vertegenwoordigden het soort mensen tegen wie we vochten. De foto, de op de grond verspreide haarspelden, de zorgvuldige, saaie smaak van het geheel had iets pathetisch. Spanje had honger geleden om dit soort dingen te kunnen laten voortbestaan. En zij hadden geloofd dat hun kleine waardigheden en belangen, hun zachte handen en dure kleren, hun buitenhuizen en hun voorrechten bedreigd werden door iedere regeringsvorm die niet de hunne was, en dus hadden ze niet geaarzeld de generaals en de bisschoppen toe te juichen en te helpen die hun land in een bloedbad hadden gestort.”

Verschrikkingen
Behalve het sterke besef te strijden tegen onrechtvaardigheid en grootgrondbezit, is er de dagelijks ervaring van de oorlog. De aandacht voor het 'gewone' krijgsbedrijf heeft de overhand in deze roman. Sommerfield zegt niet de aandacht te willen vestigen op heldendaden, maar op het dagelijkse leven als soldaat in een gruwelijke oorlog. De verschrikking van de oorlog heeft dan ook een duidelijke plek in ”Vrijwilliger in Spanje”. „We voelden alleen de kou en het gevaar, we zagen het vuren in de nacht, de uitdrukking op de gezichten van de doden, de zonsopgangen als we tot onze verbazing nog bleken te leven. We werden vuil en konden ons niet scheren, sliepen met onze wapens in de hand, op elkaar gedrukt voor de warmte als vee in de sneeuw.”

De linkse wereldverbeteraars leerden hoe je mensen effectief kon doden en ook hoe je de vooruitgang van de wetenschap kon aanwenden om het vernietigen van je tegenstanders steeds doelmatiger te maken. „In onze verdediging van de vooruitgang van de mensheid leefden we als mensen uit het stenen tijdperk, en leerden we deze dingen…”

Intussen kan de idealistische motivatie van de Internationale Brigade niet zonder kritische kanttekeningen blijven. Sommerfield komt daar in zijn roman niet aan toe, omdat hij strikt de aandacht richt op het dagelijkse leven met alle angsten en ongemakken die daarbij hoorden. Maar uit andere bronnen is duidelijk dat het linkse front een samenraapsel was van tegengestelde en elkaar soms weer bestrijdende krachten.

Dierlijk gedrag
Er zijn in de Spaanse burgeroorlog duizenden nonnen verkracht en gedood en daarbij speelden de mannen van de Internationale Brigade een duidelijke rol. Franco liet na zijn overwinning 250 mensen per dag executeren in Madrid tot hij het aantal van 100.000 had bereikt. Dat is gruwelijk, maar ook de linkse opposanten hadden een kerfstok. Zo zal het zijn met elke oorlog; het idealisme en het heilige vuur zijn belangrijke motieven, maar ook is er het dierlijke en corrupte gedrag van strijders voor gerechtigheid.