Estland in overgangstijd

Voor Zeeuwen met nostalgische gevoelens is een oplossing. Ze moeten linea recta op vakantie naar Estland. Daar kunnen ze zich voor de geest halen hoe hun provincie ooit was.

Zeeuwen blijken iets gemeenschappelijks te hebben met de Esten. Beide volkeren kunnen bijvoorbeeld goed zwijgen. Van praten worden ze verlegen. En ze willen graag de ruimte om zich heen. Reisverhalenschrijfster Carolijn Visser trekt deze vergelijking in haar nieuwste boek ”Uit het moeras” niet voor niets. Ze kent de Zeeuwen. Ze groeide op in Middelburg.

Gemiddeld eens in de twee jaar brengt Carolijn Visser een boek uit over een land of streek. Haar werkmethode is als volgt. Ze bereidt zich grondig voor en vestigt zich dan voor langere tijd in den vreemde. Daarna keert ze terug naar haar appartement in Amsterdam, waar ze haar bevindingen in een reisverhaal verpakt. Op die manier schreef zij eerder over onder andere China, Nicaragua en Vietnam.

Veranderingen
”Uit het moeras” is haar boek over de Baltische staat Estland in de jaren negentig. Carolijn Visser ontmoet op de Transsiberische Expres-trein twee jonge Esten: Daina en Aavo. Het klikt tussen hen en Carolijn Visser besluit dat ze hen jaarlijks gaat opzoeken. Eind jaren negentig installeert ze zich permanent in een oude school in het dorpje Kurtna, waar Daina en Aavo wonen. Op deze wijze slaat ze van dichtbij het veranderingsproces gade dat zich in een razendsnel tempo in Estland voltrekt. Ook Daina en Aavo staan aan het begin van een nieuw leven. Zullen ze kopje-onder gaan of zal het ze lukken uit het drassige laagland te komen?

Estland ligt met de twee andere Baltische republieken Letland en Litouwen aan de rand van de Oostzee. In het verleden leefden pachters en landarbeiders er in de schaduw van het Duitse grootgrondbezit. Van 1918 tot 1940 was het onafhankelijk en woei er de blauw-zwart-witte vlag. In 1939 moesten alle Duitsers uit Estland vertrekken op grond van het verdrag dat Hitler met Stalin sloot, maar in 1941 vielen de Duitsers Estland weer binnen. Sinds 1944 maakte Estland integraal deel uit van de Sovjet-Unie.

De jeugd van Aavo en Daina wordt gestempeld door de Russische voogdij. Hij is zoon van een fanatieke partijvrouw en een Chinese man die de SU moet verlaten. Zij woont met een zusje bij haar alleenstaande moeder. Haar vader is verdronken. De liefde tussen Daina en Aavo dateert van een vakantie op een camping. Ze trouwen. Als Daina haar tweede kind verwacht, vangt ze na een doktersconsult in de stad een blik op van Gorbatsjov, de man die glasnost en perestrojka afkondigt. Ze weet dan nog niet dat hij de voorbode wordt van een nieuwe tijd in Estland.

Nadelen
De laatste jaren van de Sovjet-Unie zijn moeizaam geweest. „Alsof ik in stilstaand water stond. Er was geen doel, geen ontwikkeling. Ik deed mijn werk, meer niet”, laat de schrijfster iemand meedelen. In 1991 verkrijgt Estland de zelfstandigheid. Niet de staat, maar de burger neemt het initiatief. Aan de vrijheid kleven nadelen. Als de door de staat geleide economie plotseling overschakelt op het kapitalisme, stijgen de prijzen en worden veel producten schaars. Vrijwel iedereen in Kurtna heeft zijn hele leven op de kolchoz De Vooruitgang gewerkt, en die draait nu met verlies. De maffia krijgt vrij spel. Visser beschrijft de effecten van een plotseling geïntroduceerde vrijemarkteconomie op de gewone bevolking.

Van de Esten maakt zich een koortsachtige ijver meester waarmee ze hun herwonnen land proberen vorm te geven. Ze sloven dag in dag uit, zonder dat ze er echter noemenswaardig op vooruitgaan. Daina en Aavo experimenteren met van alles en nog wat. Zo verbouwen zij hun oude schuur tot een garage. Een echt rendabel bedrijf wordt het niet. Met enige jaloezie lezen ze berichten over het handjevol handelsgenieën dat wel munt weet te slaan uit een dergelijke overgangsperiode.

Qua compositie heeft Carolijn Visser haar reisverhaal knap opgezet. Alvorens ze zichzelf introduceert in het boek, wijdt ze eerst enkele hoofdstukken aan Aavo en Daina. Ze laat haar bestaande personages speels de geschiedenis van Estland vertellen. Daarmee voorkomt ze saaie historische verhandelingen. De auteur verstaat de kunst zich de materie eigen te maken en de opgedane bevindingen gemakkelijk te vertolken naar het publiek. Ze bedient zich daarbij van een vlotte en goedlopende stijl. Ze weet ironie en relativering op het juiste moment te doseren.

Alcohol
”Uit het moeras” is ook reisliteratuur met inhoud. Visser heeft oog voor de kleine en menselijke dingen. Zo spreekt het tot de verbeelding te lezen hoe Daina met haar moeder omgaat. Die heeft de jongere, beeldige zus van Daina altijd een voorkeursbehandeling gegeven en dat steekt. Wel brengt de moeder elk weekend door bij een verongelijkte Daina, waar ze geen hand uit de mouwen steekt. Een ander onderwerp is het geestrijk vocht. Esten zijn door de bank genomen extreem verslaafd aan de alcohol. Carolijn Visser hanteert dat pijnlijke onderwerp discreet, maar verbloemt het niet. „„Mannen op Hiiumaa zijn slechts vier keer per jaar dronken”, aldus Esther, „elke keer drie maanden achter elkaar.””

De kern van het reisverhaal is de verhouding van de Esten tot de Russen. Op evenwichtige wijze maakt Carolijn Visser aanschouwelijk hoe de Russen en de Esten zich tot elkaar verhouden. De Russen waren jarenlange bezetters van de Baltische staat. Het zou niet vreemd zijn als de Esten hen zouden haten of met trauma's zouden kampen, gezien de terreur en de deportaties. Dat blijkt over het algemeen niet het geval. „Ik stel geen enkele Rus persoonlijk verantwoordelijk voor wat mij overkomen is. Maar niemand kan verwachten dat ik van ze hou!”, aldus Emilia, die in 1949 werd afgevoerd naar Siberië.

Jarenlang hadden de twee groepen nauwelijks contact met elkaar. Wel voelen Russen zich in Estland gediscrimineerd. Voor de Esten blijven de Russen altijd Russen, „ook al bak je ze in boter.” Esten zijn niet orthodox maar protestants ingesteld, met de nadruk op verantwoordelijkheid, zuinigheid en arbeidsethos. Als er redelijke eisen worden gesteld, zijn Esten gezagsgetrouw. Russen zijn gelukkiger, constateert Visser. Triest genoeg behoort het zelfmoordcijfer van de Esten tot de hoogste ter wereld. Verder kennen Esten een eenzaamheid die de Russen vreemd is. Geen wonder dat psychiaters depressieve Estlandse mannen adviseren te trouwen met een vrolijke Russin.

Buitenstaander
Eerlijk stelt Carolijn Visser haar eigen positie in Estland ter discussie. Ze wordt niet op dezelfde manier door gevoeligheden en drama's geraakt als Daina en haar moeder. „Siberisch leed was mij vreemd en ik geneerde me daarvoor.” Na een jaar Estland had ze verwacht dat ze meer bij het dorp zou gaan horen, maar van het tegendeel is sprake. Hoewel ze Estisch heeft geleerd, kan ze niet meepraten op verjaardagen. „Mijn verhalen speelden zich af in een wereld die hen onbekend was. Ik begon een merkwaardige vreemdeling te worden die maar niet naar huis ging.”

In de maand dat de dagen korten, tien jaar nadat een lange, lange rij mensen een ketting spande in een gezamenlijke roep om vrijheid (de Balti Kette), neemt Carolijn Visser afscheid van Kurtna. Het is tijd te vertrekken. Daina en Aavo leven dan het leven van een gemiddeld gezin. Niet rijk, niet arm. Ze zijn niet opgezogen door het moeras.