Bloed aan de blazer van VVD

De goedlachse lichtgewicht Dijkstal nam nog geen jaar geleden het politiek leiderschap over van zijn onomstreden voorganger Bolkestein. Daags na de nacht van Wiegel voegde Bolkestein hem toe: „Ik ben blij dat jij dit moet opknappen.” Dijkstal zal na die woorden wat gelachen hebben als de spreekwoordelijke boer met kiespijn. Want hij had zelf op die vroege aflossing van de wacht aangedrongen. Bolkestein was liever nog een jaar fractievoorzitter gebleven en had dan zelf opnieuw een conflict met zijn aartsrivaal Wiegel hebben moeten uitvechten.

Maar nu lag de verantwoordelijkheid voor het handhaven van de eenheid op Dijkstals schouders. Hij heet socialer en een betere teamspeler –„bruggenbouwer”– te zijn dan de individualistische en wat eigengereide Bolkestein. Maar zijn eerste vuurproef is Dijkstal allesbehalve onbeschadigd doorgekomen. Hij heeft de situatie onderschat en de rijen niet gesloten weten te krijgen.

In een interview met NRC Handelsblad onthulde D66-leider Th. de Graaf afgelopen zaterdag dat hij Dijkstal er herhaaldelijk voor gewaarschuwd heeft dat zijn partij de kwestie over het referendum hoog zou opspelen. Ook dat hij het voortbestaan van het kabinet op het spel zou zetten wanneer ook maar één VVD-senator tegen zou stemmen. „Begin vorige week heb ik hem (Dijkstal, red.) ook gemeld dat ik onze positie publiekelijk zou markeren. Dat moest wel, anders zou ik achteraf het verwijt hebben gekregen dat D66 vooraf niet helder is geweest. Op geen enkel moment heeft Dijkstal gezegd: Doe dat niet, dat zal averechts werken.”

Onnozelheid
Dijkstal ondernam geen actie en toen hij wel in de benen kwam, was het al te laat. Vergezeld van coryfeeën zoals minister Korthals van Justitie beende hij 's nachts over het Binnenhof om op Wiegel in te praten. Tevergeefs, want Wiegel bezweek niet onder de druk die op hem werd uitgeoefend. In het kamerdebat van de volgende dag bleef Dijkstal stilzitten toen collega-fractievoorzitters constateerden dat ook hij niet ongeschonden uit de strijd was gekomen. Dat ook Dijkstal zich verbaasd had getoond over de tegenstem van Wiegel, getuigt volgens partijgenoten van „onnozelheid of hypocrisie, twee eigenschappen die een toppoliticus vreemd zouden moeten zijn.”

Uit een NIPO-enquête, eind vorige week in opdracht van NRC Handelsblad uitgevoerd, blijkt dat driekwart (74 procent) van de VVD-aanhangers de overweging van Wiegel steunt om zijn standpunt over het correctief referendum niet op te geven omwille van het voortbestaan van het kabinet. Dat is opvallend omdat het aantal voorstanders van het referendum het aantal tegenstanders binnen de VVD overtreft. Ruim de helft (55 procent) van de VVD'ers wijst D66'er De Graaf als de meest verantwoordelijke voor de kabinetscrisis aan, slechts een kwart (27 procent) wijst met de beschuldigende vinger naar Wiegel.

Als er dit najaar verkiezingen komen (waarop 40 procent van de VVD'ers hoopt), is de aanhang verdeeld over de vraag wie de VVD-lijst moet aanvoeren. Een meerderheid (28 procent) geeft nog altijd de voorkeur aan Dijkstal, maar hij wordt op de voet gevolgd door, jawel, Wiegel (25 procent) en Bolkestein (20 procent).

Uit de motivatie van de ondervraagden blijkt dat de VVD diep verdeeld is. Er bestaat een conservatieve vleugel van mensen die vinden dat vroeger alles beter was en die meer respect voor waarden en normen bepleiten. Voor hen staan veiligheid en economische zekerheid voorop. Wiegel is nog altijd hun grote man, ondanks zijn lange afwezigheid uit de Haagse politiek. Daarnaast is er de vleugel die wordt aangevoerd door Dijkstal, in de wandelgangen meestal (maar niet helemaal correct) als de sociaal-liberale tak aangeduid. Zij staan voor de kwaliteit van het leven, voor individualisme en tolerantie.

Sussend
De gevolgen van Wiegels tegenstem voor de VVD zijn nog niet te voorzien. Zal zich een onvervalste richtingenstrijd gaan afspelen? Bang dat Wiegel zichzelf op het schild heeft willen hijsen, is Dijkstal niet. „Hij wil het leiderschap niet, maar wil wel belangrijk zijn, invloed hebben”, zei Dijkstal vorige week.

„Natuurlijk kan hij (Wiegel, red.) in de achterban mensen mobiliseren. In sommige afdelingen bestaat vast steun voor hem, maar in het totaal van de partij heeft hij zich geïsoleerd door als enige tegen te stemmen. Het is te verklaren uit het verleden, zijn hekel aan D66 en het referendum. Het zou kunnen zijn dat hij een rechtsere koers van de VVD wil. Maar als je dat wilt, is dit niet de manier om dat te bereiken want zo'n crisis maakt de politieke toekomst volstrekt onzeker.”

Nog sussender waren de woorden van oud-partijleider Voorhoeve. „Als je de berg al een keer hebt beklommen, dan wil je er niet nog een keer tegenop. Iedereen verwacht dat er bij Wiegel iets achter zit, maar niemand weet het. Hij heeft deze confrontatie echt gezocht, maar het zal zich niet tegen Dijkstal richten. Dijkstal komt veel lof toe, omdat hij wel de vier andere dissidenten in de senaatsfractie over de streep heeft getrokken.”

Geen partij van vrienden
Maar toch weet ook Voorhoeve als geen ander dat het er in de VVD hard aan toe kan gaan. Zeker waar het de kwestie van het politiek leiderschap betreft, hebben de liberalen de reputatie van de partij van „bloed aan de blazer.” In het recente verleden zijn er voorbeelden te over van harde strijd bij machtswisselingen.

Wiegels opvolger Nijpels werd het slachtoffer van een coup die door Voorhoeve en Bolkestein werd geleid. Nadat Voorhoeve het tweede kabinet-Lubbers in 1989 ten val had gebracht en de VVD weer in de oppositiebankjes verdween, werd hij zelf het slachtoffer van een machtsgreep van Bolkestein.

Nadat hij Wiegel op afstand had weten te houden, was Bolkesteins leiderschap onomstreden, maar alleen omdat hij zo succesvol was. In de biografie van Bolkestein, die overmorgen verschijnt, zegt de Amsterdamse VVD'er Ferry Houterman, makelaar in contacten in liberale kring: „Bolkestein imponeerde, hij werd interessant gevonden. Maar ze hielden niet van hem. De VVD is nooit de vereniging van vrienden van Frits Bolkestein geweest.”

De test voor Dijkstals leiderschap komt dus dit najaar, als er dan verkiezingen zijn. Bij de Provinciale Statenverkiezingen heeft hij het eclatante succes van Bolkestein uit 1995 niet kunnen evenaren. Als de VVD bij een nieuwe kabinetsformatie buiten de prijzen valt, zal de conservatieve vleugel van Wiegelianen zich danig gaan roeren.