Alle optimisme abrupt gelogenstraft

binfo03 „Elf september is een keerpunt, gemarkeerd door ruïnes en duizenden doden. Behalve de anonieme vijand moeten we onze eigen verwarring bestrijden. De bommen hebben onze zo optimistische, gemondialiseerde cultuur in haar zelfvertrouwen getroffen”, schreef NRC-columnist H. J. A. Hofland deze week in de meest liberale krant van Nederland. Zijn woorden zijn tekenend voor de ontreddering die zich van velen heeft meester gemaakt.

Die verwarring is maar al te begrijpelijk. De jaren negentig zijn een decennium van ongekende euforie geweest. De Koude Oorlog was ten einde gekomen. De liberale democratie had gezegevierd. De economie bloeide als nooit tevoren. Ongekende welvaart en vrijheid suggereerden dat het tijdperk van de beste van alle mogelijke werelden was aangebroken.

De theoretische grondslag hiervoor was al in 1989 gelegd door de politiek filosoof Francis Fukuyama. Deze had een artikel geschreven waarin hij het „einde van de geschiedenis” voorspelde. Het communisme stortte ineen en daardoor zou het stelsel en gedachtegoed van de liberale democratie het rijk alleen krijgen. Alle tegenstellingen waren verzoend en alle behoeften vervuld. Resterende problemen waren puzzels die met behulp van de juiste technieken konden worden opgelost. Gebeurtenissen van enig belang zouden niet meer plaatshebben.

Verveling
Toen Fukuyama in 1992 zijn beroemde artikel uitwerkte tot het boek ”Het einde van de geschiedenis en de laatste mens”, bleek dat men zijn betoog verkeerd had begrepen. Slechts weinigen waarschuwden echter voor het onterechte optimisme dat velen met een beroep op zijn artikel rechtvaardigden.

Fukuyama was eigenlijk tamelijk pessimistisch. Als leerling van Nathan Tarcov en Allan Bloom –die op hun beurt weer leerling waren geweest van de slimste conservatieve denker die de VS heeft gekend, Leo Strauss– was hij bang dat de liberale democratie mensen op den duur zou gaan vervelen, dat zij op den duur steeds sterkere prikkels nodig zouden hebben om wakker te blijven, en vooral dat zij op den duur uit verveling „vreselijk zouden gaan vechten.”

De mensheid leek vooralsnog op een lange trein van wagens die allemaal dezelfde stad binnenrijden. Maar sommige treintjes zouden, nadat zij een tijdje in de stad hadden rondgekeken, niet tevreden zijn. En er waren ook nog dwalende treintjes, die de stad nog lang niet hadden bereikt.

Eén zo'n dwalend treintje is zonder twijfel de (hoofdstroom van de) islam. En juist aanhangers van die religie hebben deze week de aanval geopend op de stad van het Westen, de stad van vrijheid, democratie en mensenrechten. Je denkt als vanzelf aan de titel van het boek van de Harvard-politicoloog Samuel Huntington: ”De botsing tussen beschavingen en het ontstaan van een nieuwe wereldorde”.

Lafaards
Het pessimisme van Fukuyama is dus uitgekomen. Zowel Bush als Powell zei deze week dat de aanslagen geen terroristische acties waren, maar het begin inluidden van een langdurige oorlog tegen de „lafaards zonder gezicht”: een nieuwe, onzichtbare vijand van vrijheid en democratie. De gehele westerse wereld –de NAVO voorop– bleek die interpretatie in een uiting van ongekende solidariteit te delen: de vliegtuigbommen waren een aanval op de westerse wereld en haar waarden.

Zijn die waarden –de waarden van de stad waarin ook christenen tot hun slechts gedeeltelijke genoegen wonen– voldoende om de aanval te pareren? Fukuyama zelf zal deze vraag ontkennend beantwoorden. Als leerling van Allan Bloom is hij een fervent tegenstander van het cultureel relativisme, dat de westerse wereld in zijn greep heeft en „een vernietigend effect heeft op de democratie, omdat het in essentie stelt dat wij geen reden hebben te geloven in de superioriteit van de democratie boven alternatieve vormen van politieke organisatie” (zoals hij zei in een interview met F. Bolkestein, gepubliceerd in ”Woorden hebben hun betekenis”).

Het sterkste staaltje van dit relativisme manifesteerde zich van de week in Nederland, in Ede welteverstaan, waar Marokkaanse jongeren de straat op gingen om de aanslagen te vieren. De politie greep niet in. De burgemeester wilde geen „razzia.” Zoiets kan nu eenmaal gebeuren in een multiculturele samenleving. „Niet iedereen hangt westerse denkbeelden aan, en dat moeten we accepteren.”

Een herbevestiging van fundamentele waarden lijkt in de nu aangebroken periode daarom het eerste en belangrijkste programmapunt.