De 'Anschluss' van Jörg

Tot op het laatst talmt president Thomas Klestil als het regeerakkoord van de conservatieve Österreichische Volkspartei ÖVP en de extreem rechtse Freiheitliche Partei Österreichs FPÖ voor hem op tafel ligt. Hij vraagt van ÖVP-leider Schüssel en FPÖ-boegbeeld Haider iets extra's. Ze moeten een preambule, een verklaring vooraf, tekenen, waarin universele democratische verworvenheden zwart op wit staan.

Natuurlijk doen ze dat. Maar zodra het staatshoofd zelf de beslissende krul onder het blauw-zwarte akkoord zet, betekent het wel dat er in het alpenland een regering van conservatieven en extreem rechtsen aan het roer komt. Niet voor niets spookt het door het hoofd van Klestil dat dat het internationale aanzien van het gemoedelijke Oostenrijk flink kan beschadigen. Dan ligt de idyllische alpendroom in gruzelementen.

Twintigduizend mensen protesteren buiten de Hofburg, terwijl Jörg in het hele land zijn duizenden verslaat. Wie is Haider, hoe gevaarlijk is en wordt hij?

Machtsbasis
Haider komt op 26 januari 1950 ter wereld in Bad Goisern. Niet onvermeld mag blijven dat zes jaar later de FPÖ in een Weens hotel de geboortedag van Adolf Hitler wil vieren. Van 1968 tot 1976 studeert Jörg rechten in Wenen. In 1986 wordt hij leider van de FPÖ, een onooglijke partijtje dat dan amper boven de 5 procent komt.

Meer dan vijftien jaar later heeft Haider een formidabele machtsbasis opgebouwd. Van 1989-1991 is hij gouverneur van de zonnige regio Karinthië en wordt daar in april 1999 in die hoedanigheid herkozen. Bij de laatste verkiezingen stemt 38,6 procent van de Karinthiërs op hun Jörg. In de andere bondslanden scoort hij niet minder slecht.

Onomstreden zijn Jörgs wapenfeiten niet. Begin jaren negentig verkondigt hij onverholen hulde aan het werkgelegenheidsbeleid van de nazi's. Later bagatelliseert hij de concentratiekampen van WO II en beschouwt hij de SS als „een deel van het Duitse leger dat eer toekomt.” Zijn houding tegenover buitenlanders is op zijn zachtst gezegd dubieus, al wekt zijn warme lach op de billboards een hartelijker indruk. In 1995 probeert hij te voorkomen dat Oostenrijk lid wordt van de EU, en dat tevergeefs.

Haider beschrijft zichzelf niet als een extremist maar als een persoon die van recht en orde houdt. Zelf getrouwd en in het bezit van twee dochters, houdt hij de familiewaarden staande. Eerder vergelijkt hij zich met de Britse premier, Tony Blair. Op 3 oktober 1999 behaalt hij de stemmen van 1,2 miljoen Oostenrijkers (26,9 procent). Een winst die aan het begin staat van vier maanden slepende coalitiebesprekingen en die gisteren ten slotte resulteerde in een regeringscoalitie met de conservatieve ÖVP. Daarmee is de lang buiten spel gehouden FPÖ salonfähig geworden.

Fun-generatie
Politiek wetenschapper prof. dr. Herbert Gottweis van de Universiteit van Wenen typeert Haider als de klassieke populist. „Hij weet als geen ander met zijn retoriek de stemmingen onder het volk te bespelen. Hij is een opportunist, een slimme tacticus, maar geen strateeg. Verder bezit hij spontaniteit en ambieert hij de macht. Ik zou haast zeggen dat zijn omgang en behoefte aan het machtsspel kinderlijk is. In zijn psychologische ontwikkeling is hij ergens blijven steken. Het ene moment toont hij zich de volwassen vijftigjarige, het andere ogenblik een drie-, vierjarige. Dat alles bij elkaar geeft een mix die veel mensen aanspreekt.”

Haiders achterban is heterogeen. Arbeiders en intellectuelen, jongeren en ouderen, ze omhelzen 'der Jörg'. Gottweis: „Hij spreekt enerzijds de zogenaamde moderniseringsverliezers aan. Dat zijn degenen die de globaliserende wereldeconomie en internet niet kunnen bijbenen, die verloren hebben of dat dreigen te gaan. Of die wat zijn tekortgekomen in het traditionele partijenveld. Ook appelleert hij sterk aan de behoeften van de fun-generatie. Dat zijn de jongeren die pret maken, en: Haider biedt veel pret. Hij is volgens de laatste modetrends gekleed, rijdt een Porsche, hij doet aan bergbeklimmen, wisselt elke dag zijn mening en zijn politieke voorkeur en dat zien deze jongeren niet als een dubbele houding.”

Zonder Haider was de FPÖ niet geworden wat ze nu is. Ze zou hooguit 15 procent van de stemmen behalen en niet bijna 27 procent. Over opvolging van Haider denkt de FPÖ niet na. „Als hij morgen een dodelijk auto-ongeluk krijgt, zal de partij binnen een paar jaar fors zijn gereduceerd”, schat Gottweis. „De FPÖ zou in dat geval ergens tussen de 10 en 15 procent blijven hangen. Dat komt weer overeen met het percentage kiezers dat zich daadwerkelijk op de extreem rechtse flanken van Oostenrijk bevindt.”

Aanmatigend
De landen van de Europese Unie zetten Oostenrijk volgens Gottweis op overhaaste en aanmatigende wijze onder druk. Ze dreigen met politieke isolatie nu de FPÖ aan de door kanselier Schüssel geleide regering gaat deelnemen. Bemoeizucht van deze soort wekt verbazing en stuit in het bijzonder in Oostenrijk op onwil en onbegrip. Zij dwingt het op voorhand volledig aan de schandpaal genagelde land in de verdediging. „Ik sluit niet uit dat de commotie juist de populariteit van Haider heeft bevorderd”, meent de wetenschapper. De vraag rijst of het vormen van een regering na democratische verkiezingen geen vrije en soevereine aangelegenheid meer is van een land zelf en zijn door de kiezers gekozen partijen.

De kwestie verlangt nog een diepgaander beschouwing, commentarieert in dit verband het Zwitserse dagblad Neue Zürcher Zeitung. Al in 1994 lagen de beginselen van vrijheid, democratie, eerbied voor de mensenrechten en grondrechten alsook de rechtsstatelijkheid van alle EU-lidstaten „gemeenschappelijk” vast in het Verdrag van Maastricht. Nog niet bestond in 1994 het huidige artikel 7 van het unieverdrag, dat Brussel onder bepaalde omstandigheden het recht op interventie toekent. Pas sinds 'Amsterdam' (1997) bestaat artikel 7, dat de ministerraad van de EU-staten het handvat aanreikt tot het „uitoefenen van zekere rechten” tegenover een medelidstaat. Dit kan uitdrukkelijk alleen wanneer de staatshoofden en regeringsleiders van de EU „met eenparigheid van stemmen” vaststellen dat sprake is van zwaarwegende en voortdurende schending van de in artikel 6 genoemde grondrechten door een medelidstaat, én de bekritiseerde staat stelling heeft kunnen nemen.

Afhankelijk
Tot dusver heeft Oostenrijk zulke beginselen niet geschonden, al kent het land een geschiedenis met bruine oprispingen waarin mensen als ex-president Waldheim figureren. Niemand kan uitsluiten dat de FPÖ of haar aanvoerder Haider –die liever gouverneur in Karinthië blijft– schendingen van EU-grondslagen kan veroorzaken.

Desalniettemin voorziet Gottweis dat de blauw-zwarte coalitie zich omwille van het buitenland gematigd zal opstellen. „Ingrijpende koerswijzigingen en dramatische wendingen verwacht ik niet. Het ÖVP-FPÖ-programma is relatief voorzichtig en pragmatisch van aard. Het onderscheidt zich niet van dat van de ÖVP-SPÖ. Budgettair is het hetzelfde. Het draagt een voorzichtig rechts-neoliberaal hervormingskarakter.”

Het succes van de blauw-zwarte coalitie hangt af van het krediet van het buitenland. „Oostenrijk is een klein land en is afhankelijk van het buitenland. Als de Belgische en Nederlandse skitoeristen niet komen, wat dan? Protesten uit het buitenland zullen hun economische neerslag op Oostenrijk laten gelden. Maar als het buitenland de blauw-zwarte regering accepteert, dan zal het zeker geen impopulaire regering worden. Eén ding moet men niet vergeten. De ÖVP-FPÖ-regering zal een beleid voeren dat niet arbeiders- en vrouwvriendelijk is. Ze zal een beleid uitvoeren dat niet cultuur- en kunstlievend is. Juist groepen uit deze sectoren zullen zich massief mobiliseren, inclusief de vakbonden.”

Nationalisme
Raadzamer zou het zijn precies te analyseren hoe Haider en zijn partij straks meeregeren. Echte internationale bestuurlijke ervaring heeft de FPÖ niet, iets waar rekening mee is gehouden met de regeringssamenstelling. Wat meespeelt is dat gouverneur Haider in Karinthië de grondrechten niet heeft geschonden, buitenlanders en vluchtelingen onrechtmatig behandeld heeft of illegalen op een wijze bejegent die niet overeenstemt met Europese normen.

Wel heeft Haider als FPÖ-leider allerlei uitspraken voor zijn rekening genomen die niet door de beugel kunnen. Valt hij daarom definitief als neonazi af te schilderen? Bovendien, wensen de meeste kiezers van zijn partij een neonazi? Gottweis las het program van de FPÖ erop na. „Het is een rechtse partij met een nationalistische inslag. De FPÖ is beslist geen racistische of fascistische partij, ondanks bepaalde uitlatingen van Haider. De FPÖ heeft het niet gemunt op een machtsputsch. Veeleer zijn het de zinspelingen van Haider. Juist díé grenzen aan het neofascisme of het rechts-extremisme. Dat gebeurt welbewust, namelijk om dit deel van het electorale spectrum aan te spreken.”

„Tegelijkertijd beseft Haider dat hij in Oostenrijk met een neofascistische positie niet veel stemmen kan winnen. Een uitgesproken neonazi zou in Oostenrijk nooit 26,9 procent van de stemmen hebben behaald. De werkelijkheid is veel gecompliceerder en dat is juist waarom de FPÖ zo sterk is. Ik zeg dus niet: Er is absoluut niets te zien van neofascisme, maar je moet buitengewoon voorzichtig differentiëren waar het tot uiting komt. Wel neigt de partij tot de rechtse en uiterst rechtse rand van Oostenrijk, maar daarmee onderscheidt ze zich wezenlijk niet van veel andere partijen. Trouwens, als ik naar de grote partijen in de VS kijk, houden die er veel extremer standpunten op na over de doodstraf en de drugshandel dan de FPÖ.”

Echte Oostenrijkers
Als rechts-populistische partij doet de FPÖ een beroep op het nationalistische sentiment van de Oostenrijker. Met name het belang van de Heimat Oostenrijk wordt onderstreept. Gottweis: „Tijdens de achterliggende verkiezingen stond er op de posters ”Echte Österreicher” als ondertitel bij een kandidaat. Dat is het nu precies. Onechte Oostenrijkers zijn Turken, Joegoslaven etcetera. Ik moet zeggen dat de ÖVP eind jaren zestig dezelfde slogan gebruikte, refererend naar de Jood Bruno Kreisky, de sociaal-democratische SPÖ-kanselier van 1970-1983.”

„Het gaat de FPÖ alleen om de buitenlanders. Haider hanteert ook vaak het woord patriottisme en wil dit cultiveren. In zijn optiek betekent dat een austro-centrische politiek, een bepaalde zienswijze, een afgrenzen van anderen, van de bedreiging van buiten, van de criminelen, de andersgeaarden, de buitenlanders en de kinderhandelaren. Kortom, het is eenvoudig de constructie van wat anders is en waartegen men zich beschermt, en waarin men een gemeenschappelijke identiteit aantreft. Het is niet alleen voor de jongeren maar ook voor de degenen die de laatste twintig jaar alles verloren, hoop en aanzien kwijtraakten en die nu alleen nog maar „echte” Oostenrijkers willen zijn. Dat zijn de mensen die vroeger trotse arbeiders waren en braaf de SPÖ kozen en het spoor bijster zijn geraakt.”

Kans
De Europese Unie kan er in de ogen van Gottweiss niet omheen Haiders partij –en het land Oostenrijk– een eerlijke kans te geven zich op regeringsniveau 'Europees' te gedragen. Wil men Oostenrijk en de FPÖ uitsluiten, dan treedt men de uitkomst van een democratisch verkiezingsproces en aspecten betreffende de vorming van een regering met de voeten. Ook die behoren zonder meer tot de beginselen van de EU.

Met gemengde gevoelens slaat Gottweis dan ook de „overreactie” van Europa gade. „Als ik denk aan de uitbreiding van de Europese Unie, zullen we zeker dezelfde scenario's zien in Polen en Tsjechië, waar rechts-nationalistische partijen meedoen. Zal Brussel dan steeds weer ingrijpen? Is het een nieuwe wijze van politiek bedrijven in de Unie? Is Oostenrijk een uitzondering? Dergelijke dingen zijn op hoog Europees niveau niet besproken.”

In Oostenrijk brengt de Europese agitatie behalve een solidariserende uitwerking nog iets anders, iets „positiefs” teweeg. „We waren wat ingedut. Haider was al zo lang aan de macht dat we gewend waren geraakt aan zijn bestaan en aan zijn stijl van optreden. Nu zijn we wakker geschud.”