Moderne apologetiek is ontworteld
Door dr. W. H. Velema
Tal van twintigste-eeuwse apologeten zijn aan de lezer voorgesteld. Ieder heeft zijn eigen accent. Gemeenschappelijk is hun gerichtheid op de wereld. Zij willen met het Evangelie buiten de kerk treden. Daar wordt de waarheid van het Evangelie betuigd. Dwalingen worden weerlegd en karikaturen rechtgezet. De twintigste-eeuwse apologeten schamen zich het Evangelie niet. Via een eigen invalshoek verdedigen zij de stelling dat het niet immoreel en niet irrationeel is om in de God van de Bijbel te geloven. Zij roepen mensen juist op tot dat geloof.
In deze serie is een bepaalde groep van apologeten nog niet ter sprake gebracht. Dat zijn die theologen die door hun collega's als apologeten worden getypeerd terwijl ze een heel andere spits in hun werk hebben dan alle in deze serie behandelde schrijvers. Niet minder dan negen theologen of filosofen werden aan de lezer voorgesteld.
Ik heb nu die theologen op het oog die evenzeer als de besproken auteurs het Evangelie aan de hedendaagse mens willen brengen. Zij richten zich echter tot de kerkmensen, in plaats van tot de mensen buiten de kerk. Hun bedoeling is kerkmensen vertrouwd te maken met de denkwijze van moderne filosofen en wetenschappers. Zij zijn van mening dat de theologie herschreven moet worden, afgestemd op de moderne wetenschap. Alleen dan kan theologie er aanspraak op maken een wetenschap te zijn. Alleen dan kan de theologie een plaats claimen aan de universiteit, als een volwaardige wetenschap.
Niet de boot missen
Achter deze nieuwe poging zit ook een apologetisch motief. Dat bestaat niet hierin dat men de boodschap van de Bijbel toch vooral aan de mens buiten de kerk wil brengen. Deze nieuwe apologetische interesse is erop gericht dat de theologie de boot niet zal missen in het hedendaagse wetenschappelijke bedrijf. In het verlengde hiervan wil men de kerk betrekken in het hedendaagse wetenschappelijk denken.
Het gaat om een apologetiek die naar binnen is gericht. Kerk en theologie moeten met moderne denkwijzen vertrouwd worden gemaakt. Achter deze op de kerk gerichte apologetiek zit wel bewogenheid. Het is de bewogenheid van theologen die niet achter willen blijven in het wetenschappelijk discours (om die term maar eens te gebruiken). De kerk moet kunnen meedoen aan de universiteit en in de samenleving.
De theologie moet herschreven worden naar het paradigma (het voorbeeld) van hedendaags denken.
Kuitert
Het wordt tijd dat ik een paar namen noem. Het zijn vooral Pannenberg (voor zijn emeritering lange tijd hoogleraar in München) en Kuitert, sinds 1989 emeritus van de Vrije Universiteit. Na zijn emeritaat schreef hij de twee bestsellers “Het algemeen betwijfeld christelijk geloof; een herziening” (eerste druk 1992) en “Zeker weten; voor wie geen grond meer onder de voeten voelt” (eerste druk 1994).
Kuiterts theologie heeft al vrij snel een apologetische inslag gekregen. Deze beide boeken kunnen we zien als de voltooiing van zijn apologetische theologie. Hij richt zich vooral op de kerkmensen die het geloof zijn kwijtgeraakt of dreigen kwijt te raken. Aan hen biedt hij een herziening aan van het christelijk geloof. Zo verdedigt hij het christelijk geloof voor zoekers en twijfelaars, voor verliezers en weifelaars, opdat ze het weer vinden.
Er is intussen heel wat van het christelijk geloof afgegaan. Het bekende boek van dr. J. Hoek over het eerstgenoemde boek van Kuitert laat zien hoe de confessionele theologie door Kuitert is kaalgeplukt. Hoek gebruikt deze uitdrukking niet. Ze zou wel passend zijn. Zelf beschreef ik in 1969 Kuiterts theologie tot dan, onder de titel “Aangepaste theologie”. In de bijna dertig jaar die sindsdien zijn verlopen, ben ik alleen in de juistheid van deze typering bevestigd.
Hermeneutiek
Ik moet er wel op wijzen dat de moderne apologetiek volgens een bepaald procédé te werk gaat. Zij maakt gebruik van de moderne hermeneutiek. Dat is de wetenschap die behulpzaam is bij het vertalen van de bijbelse boodschap voor de hedendaagse mens, zowel binnen als buiten de kerk.
Hermeneutiek speelt een sleutelrol in de moderne theologie. Alleen door van de moderne hermeneutiek gebruik te maken, kan de moderne theologie apologetisch van strekking zijn. Deze ommezwaai komt treffend tot uitdrukking in de titel van het boek dat de Tilburgse hoogleraar prof. Nic. Schreurs in 1982 heeft geschreven. De titel luidt: “Geloofsverantwoording; van apologetiek naar een hermeneutische theologie met apologetische inslag”. Dit proefschrift is voor een groot deel gewijd aan de theologie van Kuitert.
Ik noemde hierboven de Duitse theoloog Pannenberg. Het is bekend dat Kuitert zich met hem verwant voelt. Kuitert schreef een inleiding op de vertaling van het boek van Pannenberg over de uitleg van de apostolische geloofsbelijdenis. De vertaling verscheen in 1976.
Tegenovergestelde beweging
Ik noem nog twee namen die in het verband van apologetiek en hermeneutiek thuishoren, namelijk Paul Tillich en Gerhard Ebeling.
In mijn boekje “Zullen we lezen?” (Boekencentrum, 1997) heb ik een speciaal hoofdstuk gewijd aan de hermeneutiek. Daar vindt men beschreven hoe de hermeneutiek zich een sleutelpositie in de theologie heeft toegeëigend. Het is een merkwaardige ontwikkeling. Van theologie als verdediging van het christelijk geloof naar de wereld om ons heen, zijn we nu terechtgekomen bij een precies tegenovergestelde beweging. Hermeneutische apologeten verdedigen het moderne wetenschapsbegrip binnen de kerk. Theologie en prediking kunnen alleen bij de tijd blijven als zij zich door deze apologie laten leiden.
Er ontstaat een geheel ander soort apologetiek, zoals er ook een geheel ander soort theologie ontstaat.
In de vorige eeuw werd er voor deze ommezwaai al voorbereidend werk gedaan. Nu is de omslag –voor velen– een feit geworden. We moeten derhalve aan het eind van de serie wel vragen: Voor welk soort apologetiek maakt u zich sterk? Voor die welke binnenkerkelijk is gericht of voor die welke buitenkerkelijk is gericht?
Onze voorkeur ligt bij de in deze serie besproken auteurs, hoeveel variatie er tussen hen ook is.
De auteur is emeritus hoogleraar van de Theologische Universiteit in Apeldoorn. Hij doceerde onder andere ethiek.
