Hij wilde eerst zijn bachelor technical engeneering aan de universiteit van Aleppo afronden. Om onder meer die reden verliet Abdulrahim het door oorlog geteisterde Syrië later dan zijn ouders. „Anders zou een paar jaar studie tevergeefs zijn geweest.”

Met zijn bachelor op zak ontvlucht Abdulrahim in mei 2016 zijn land. Via Libanon en Noord-Irak komt hij in Turkije terecht, het land dat enkele maanden eerder met de EU een akkoord over de opvang van vluchtelingen heeft gesloten (zie kader).

In Istanbul probeert de Syriër een studie- of werkdocument te krijgen, maar hij vangt bot. „De autoriteiten zeiden iedere keer: Volgende maand, volgende maand. Ik ontmoette een vriend die een halfjaar in Turkije was en nog steeds geen document had.”

Zonder verblijfspapieren is het niet veilig in Turkije, stelt Abdulrahim. „Op een avond hield een politieagent me aan bij een metrostation. Toen ik zei dat ik geen documenten had, zei hij: „Deze keer laat ik je gaan, maar de volgende keer sturen we je terug naar Syrië.” In Turkije kon ik geen nieuw bestaan opbouwen.”

Omdat hij in dat land geen toekomstperspectief ziet, besluit hij na twee maanden verder te trekken. In oktober stapt hij met circa zestig andere migranten, onder wie kinderen, in Izmir op een boot richting Griekenland. Na vierenhalf uur komt de groep op het eiland Samos aan, waar politieagenten hen naar een opvangkamp brengen.

Afgewezen

Als hij de oversteek waagt, is Abdulrahim op de hoogte van de Turkijedeal. „Maar ik dacht dat het wel zou lukken om via Griekenland illegaal verder te trekken naar een ander Europees land. Ik had niet verwacht dat er zulke strenge controles zouden zijn.”

Vanuit het kamp doet hij de eerste maand vier pogingen om illegaal op de veerboot te komen richting het Griekse vasteland. Tevergeefs. Omdat hij geen andere mogelijkheid ziet, besluit hij in november in Griekenland asiel aan te vragen. Begin december wordt zijn asielverzoek afgewezen.

„Ik kreeg te horen dat Turkije voor mij veilig is en dat ik daarnaar terug kan.” Wat Abdulrahim steekt, is dat hem tijdens het gehoor niet werd gevraagd naar de situatie in Syrië. „Ik kreeg alleen maar vragen over Turkije: „Wanneer ben je daar gekomen en waarom ben je daar niet gebleven?”

Hij tekent bezwaar aan tegen de beslissing. Voor eind deze maand verwacht hij de uitspraak daarover. „Als mijn aanvraag opnieuw wordt afgewezen, kom ik in detentie om vervolgens te worden uitgezet naar Turkije”, schetst hij een somber perspectief. „Dan heb ik hier geen recht meer op bescherming. Als ik in Turkije ben, is de kans groot dat dit land me terugstuurt naar Syrië.”

Bootjes

Frederieke van Dongen (33) werkt sinds veertien maanden op Samos. De coördinator van de Nederlandse Stichting Bootvluchteling kent de situatie voor en na de sluiting van de Turkijedeal. Haar organisatie is met een medisch team present in het opvangkamp op het eiland. Dit telt volgens recente cijfers van de Internationale Organisatie voor Migratie ruim 1700 migranten, terwijl er formeel capaciteit is voor 850.

Geconfronteerd met deze aantallen schudt Van Dongen het hoofd. „Die cijfers zijn gedateerd. In het verleden hebben hier bijna 2500 vluchtelingen gezeten. Op dit moment tellen we ruim 850 mensen in het kamp. Dat aantal stijgt wel. In januari en februari arriveerden er bijna geen nieuwe vluchtelingen op Samos, inmiddels komen er weer zo’n honderd per week in bootjes aan. De kans is groot dat we over een paar weken weer boven de duizend vluchtelingen zitten.”

De cijfers van de autoriteiten geven onder meer een vertekend beeld doordat deze geen rekening houden met vluchtelingen die erin slagen illegaal het eiland te verlaten, stelt Van Dongen. „Dat zijn er afgelopen halfjaar vermoedelijk een paar honderd geweest.”

Suïcidepogingen

De laatste twee weken is de sfeer „positiever dan de afgelopen veertien maanden.” Van Dongen haast zich daaraan toe te voegen dat dit allerminst betekent dat het kamp een „gezellige vakantiecamping” is. „De situatie is minder erg dan voorheen, maar er zijn nog steeds problemen. Pas zag ons team op één dag drie mensen die een serieuze suïcidepoging hadden gedaan.”

De stijgende temperaturen en een afnemend aantal buien maken het leven voor velen echter draaglijker dan voorheen. De verbeterde accommodatie draagt daar eveneens aan bij. „Lange tijd zaten de vluchtelingen, ook in de winter, in kleine wegwerptenten zonder verwarming. Sinds enkele weken staan er grotere, professionele tenten die warm gehouden kunnen worden. Het is wrang dat deze net na de winter kwamen.”

Een deel van de vluchtelingen stroomde de afgelopen maanden door naar betere opvanglocaties –appartementen of hotels– op het eiland of het vasteland. „Hierbij krijgen kwetsbare groepen, zoals moeders met jonge kinderen, voorrang. Maar er zijn ook ouders met peuters die al acht maanden in het kamp zitten. Onder de mensen die recent aankwamen, zitten relatief veel kinderen.”

Als schrijnend voorbeeld noemt Van Dongen de situatie van een Iraaks echtpaar met twee jonge kinderen. „De ouders zijn blind geworden door een chemische aanval. Ik trof hen enkele maanden geleden in het destijds overvolle kamp in een klein tentje aan met twee jonge kinderen, van wie er één diarree had. Dan denk je: Hoe is dit mogelijk?”

Sinds de Turkijedeal van kracht werd, zag Van Dongen de hopeloosheid toenemen. „Veel mensen hebben gruwelijke dingen meegemaakt en arriveren na een heftige overtocht op Samos. Voor de deal kwamen ze hier een paar dagen tot rust, waarna ze verder trokken richting een ander Europees land. Ze keken vooruit en hadden hoop. Nu de vluchtelingen hier maanden zitten, raken ze moedeloos. Ik zie hen psychisch aftakelen.”

Geen woonruimte

De afhandeling van de asielaanvragen in Griekenland duurt lang, merkt Van Dongen. „Er zijn verschillende soorten procedures, mede afhankelijk van de nationaliteit van mensen. In veel gevallen beoordeelt Griekenland niet of iemand vluchteling is, maar alleen of Turkije voor hem veilig is. Zo ja, dan wordt zijn aanvraag afgewezen.”

Als Griekenland mensen wel als vluchteling erkent, krijgen ze een verblijfsvergunning voor drie jaar. Dat betekent niet dat ze naar een woning verhuizen. „Het overgrote deel zit vast in een kamp in bijvoorbeeld Athene, omdat er gewoon geen woonruimte is voor al die duizenden mensen. Ik ben er een paar keer geweest. De vluchtelingen vinden het vreselijk. Ze kunnen niet werken, geen nieuw bestaan opbouwen. Het is heel verdrietig.”

Van Dongen betreurt het dat Europese landen niet meer vluchtelingen overnemen van Griekenland dan nu gebeurt. „Ik begrijp dat het niet mogelijk is alle grenzen open te zetten, maar mijn oproep aan onder meer Nederland is: Probeer in ieder geval voor september de aantallen te halen die zijn afgesproken. Dat zou ten minste voor een deel van de vluchtelingen verlichting geven.”

Voorbeelden van afgewezen asielzoekers die vanaf Samos zijn uitgezet naar Turkije, kent Van Dongen niet veel. „Ik weet dat het een paar keer is gebeurd, met name kort na de sluiting van de Turkijedeal. Dat betrof onder anderen mensen die geen asiel wilden aanvragen in Griekenland. Veel anderen deden dat wel en zijn in beroep gegaan tegen de afwijzing van hun aanvraag. Zij wachten nu al maanden op de definitieve beslissing.”

Detentie

De Syrische vluchteling Abdulrahim is een van de asielzoekers die gespannen op de uitslag wachten. Na drie maanden in het opvangkamp te hebben gebivakkeerd, verblijft hij nu bij een eilandbewoner die hem een kamer aanbood. Hij vult een deel van zijn tijd met vrijwilligerswerk voor hulporganisaties. „Ik deel kleding en voedsel uit, help Amerikaanse vrijwilligers met een schrijfcursus en geef een Irakees Engelse les.”

Jenny Holligan kent de situatie van Abdulrahim. De Schotse advocaat werkt sinds twee maanden op vrijwillige basis op Samos voor Advocates Abroad, een organisatie die zich inspant voor de handhaving van rechten van vluchtelingen en asielzoekers. Ze verleent rechtsbijstand aan de ontheemden, die ze alleen buiten het opvangkamp kan spreken.

Haar ervaring is dat mensen met psychische problemen soms een verblijfsvergunning krijgen, evenals bijvoorbeeld zwangere vrouwen. „De meeste aanvragen van gezonde, alleenstaande mannen worden afgewezen. Als ze niet kunnen aantonen dat ze in Turkije gevaar lopen, is de kans op toelating nihil.”

Holligan heeft contact met een man uit Homs die aan één oog blind is. „Hij werd in november gearresteerd toen hij probeerde illegaal op de ferry te komen en heeft daarna een paar maanden met 55 mensen in een ruimte met één toilet in detentie gezeten.”

Het uitzetten van Syriërs naar Turkije vindt de Schotse advocate niet acceptabel. „De kans is groot dat dit land hen terugstuurt naar Syrië, het land dat ze vanwege de oorlog zijn ontvlucht. Je kunt je voorstellen wat de angst daarvoor psychisch met mensen doet.”

Na de Turkijedeal

De vluchtelingenstroom via Turkije naar Europa indammen. Dat was het doel van de deal die Turkije en de Europese Unie begin vorig jaar sloten. Elke migrant die na 20 maart vorig jaar „irregulier” in Griekenland aankwam, wordt teruggestuurd naar Turkije als hij in Griekenland geen asiel wil aanvragen of als dat land de aanvraag afwijst.

Sinds het akkoord van kracht werd, nam het aantal migranten dat de Middellandse Zee overstak fors af, al arriveren er nog steeds vluchtelingen op de Griekse eilanden. De afgelopen twee weken (tussen 20 maart en 2 april) kwamen er 620 personen aan. Volgens de Internationale Organisatie voor Migratie (IOM) verblijven er op dit moment 62.215 vluchtelingen en migranten in Griekenland, terwijl dit er in maart vorig jaar 42.688 waren. Op de eilanden zouden nu circa 13.000 migranten verblijven.

De afhandeling van de asielaanvragen gaat traag, signaleert Stichting Bootvluchteling, die onder meer in kampen op Lesbos en Samos actief is. Duizenden ontheemden verkeren maandenlang in onzekerheid.

Volgens de IOM zijn er sinds 20 maart vorig jaar 915 migranten teruggestuurd naar Turkije (tot en met februari). Zij komen vooral uit Pakistan, Syrië, Afghanistan, Algerije en Bangladesh. Europese landen moeten voor elke Syriër die Turkije terugneemt een Syrische vluchteling laten overkomen uit een Turks opvangkamp.