Blijft abortus in heel de Verenigde Staten (VS) toegestaan of mogen de afzonderlijke staten voortaan zelf beslissen over de mate waarin ze beëindiging van een zwangerschap toestaan? Dat is de vraag die Amerika diep verdeelt sinds op 3 mei een conceptarrest van het hooggerechtshof voor het schrappen van het federale recht op abortus uitlekte.

Ook in Nederland roept de Amerikaanse situatie reactie op. Zo gingen honderden betogers –meest vrouwen– vier dagen na het uitlekken van het voorstel de Dam in Amsterdam op. Met de solidariteitsdemonstratie toonden de organisatoren zich bezorgd dat in Nederland, net als in de VS, het recht op abortus ter discussie wordt gesteld.

Daarnaast lanceerde het Humanistisch Verbond op 16 mei een petitie om abortus uit het Wetboek van Strafrecht te halen. „We zien in de VS wat er kan gebeuren als abortus niet wettelijk is verankerd”, stelde de vereniging.

Ook spraken diverse Nederlandse politici en opiniemakers zich uit over de Amerikaanse situatie. Zo stelde GroenLinks-Kamerlid Corinne Ellemeet bij het debatprogramma Buitenhof: „Je ziet dat in landen waar de democratie onder druk staat, ook het recht op abortus onder druk staat. En dat is geen toeval, denk ik. (…) Het afkalven van je democratie heeft ook te maken met de conservatieve krachten die dat recht op abortus willen afschaffen.”

Diederik van Dijk, directeur van de Nederlandse Patiëntenvereniging (NPV), slaat de reactie die het uitgelekte conceptarrest in Nederland oproept „met enige verbijstering” gade. „Wat een weerstand komt los. Neem bijvoorbeeld zo’n uitspraak van Ellemeet over de democratie. Ik kan die moeilijk plaatsen. Als het Amerikaanse conceptvoorstel wordt aangenomen, leggen de VS de keuze voor de mate waarin abortus is toegestaan juist terug in het democratisch proces, namelijk bij de staten.”

Het valt de NPV-voorman op dat het Amerikaanse arrest in Nederland „grote woorden” oproept. Hij verwijst onder meer naar een column in de Volkskrant die ruim een week na het uitlekken van het voorstel verscheen. „Daarin wordt bijvoorbeeld gezegd dat de prolifebeweging eigenlijk over vrouwenhaat gaat en dat die door onder meer racisme wordt gedreven. Daar schrik ik van. Wat een beschuldigingen. Zo kom je niet nader tot elkaar en wordt een open gesprek voeren heel moeilijk.”

Van Dijk had gehoopt dat het voorstel van het hooggerechtshof in Nederland een inhoudelijke impuls zou geven aan het debat over de beschermwaardigheid van het leven. „Maar als er iets níét is gebeurd, is het dat. Het maatschappelijk debat in Nederland over abortus polariseert door de VS-kwestie verder. Helaas.”

De organisator van het Damprotest wilde desgevraagd niet meewerken aan een interview.

Zelfbeschikkingsrecht

Een deel van de heftigheid waarmee het abortusdebat momenteel in de VS wordt gevoerd, waait over naar Nederland, signaleert ook Arthur Alderliesten, directeur van de christelijke prolifeorganisatie Schreeuw om Leven (SoL). „Dat het debat over abortus in ons land heftig en gepolariseerd is, is niet nieuw. Die trend van verharding is al langer zichtbaar en heeft de laatste twee weken verder doorgezet. Het echte inhoudelijke debat is bijna niet meer mogelijk. Interesse in de dieperliggende waarden en drijfveren van de prolifebeweging merk ik nagenoeg niet. Voor een zo open mogelijk gesprek is die nieuwsgierigheid over en weer echter wel noodzakelijk.”

Sinds het uitlekken van het arrest werd Alderliesten „een tiental malen” door journalisten benaderd. „In die gesprekken ging het opvallend genoeg vrijwel enkel over de vraag wat de invloed is van de Amerikaanse prolifebeweging op de Nederlandse. Met name de financiële invloed. Verder gaat het niet. De daadwerkelijke dialoog mis ik; en ik zie dat we door de Amerikaanse kwestie van het voeren daarvan nog verder vandaan drijven.”

Complicerende factor in het inhoudelijke debat over de beschermwaardigheid van het leven is dat vrouwenrechtenorganisaties abortus sterk framen als het sluitstuk van het zelfbeschikkingsrecht, zegt Alderliesten. „Dat zie je op bijvoorbeeld zo’n Damdemonstratie terug. Kom je aan abortus, dan kom je aan vrouwenrechten. Maar waar is het gesprek over de rechten van het kind? Hoe verhouden beide zaken zich tot elkaar? Dat is volgens mij een van de vragen waarover prolife en prochoice inhoudelijker zouden moeten praten.”

Strijdpunt

Alderliesten en Van Dijk proeven bij de prochoicebeweging „een bepaalde angst” dat afschaffing van het centrale recht op abortus in de VS –waarover het hof naar verwachting binnen twee maanden beslist– ook in Nederland wellicht kan leiden tot een erosie van abortusrechten. „Die gedachtegang kan ik echter moeilijk volgen”, stelt Alderliesten. „Politiek gezien is in ons land de steun voor verdere inperking van de abortuswet zeer klein, 8 van de 150 zetels. Niets wijst erop dat dit klimaat ingrijpend zal veranderen.”

Als ergens de abortuswetgeving liberaal is en staat als een huis, dan is het wel in Nederland, zegt NPV-voorman Van Dijk. Hij wijst daarbij op het feit dat de Tweede Kamer zich recent uitsprak voor het bij de huisarts kunnen verkrijgen van de abortuspil en het schrappen van de verplichte bedenktijd van vijf dagen voor het laten uitvoeren van abortus. „Enkel de SGP en de CU maken zich hard voor afschaffing of inperking van de abortuswet. Verder slaken partijen als JA21 en Forum voor Democratie soms kritische noties over het huidige abortusbeleid.” Dat zet zich bij die partijen echter niet om in een consequent werken aan inperking van de wetgeving”, constateert de SGP-senator. „Het is mijns inziens dus zeker niet zo dat de politieke steun voor de huidige abortuswet wankel is. Integendeel, helaas.”

Wel signaleren beiden dat de stem van de prolifebeweging de laatste jaren maatschappelijk gezien sterker hoorbaar is. Van Dijk: „Steeds meer mensen doen bijvoorbeeld mee met de Mars voor het Leven. Dat vergroot de zichtbaarheid van prolife sterk. Daarnaast blijken jongeren kritischer te denken over dit thema dan de oudere generatie. Met beide zaken ben ik blij. Het zijn kleine lichtpunten, die echter niet direct van invloed zijn op de politieke situatie.”

Strafrecht

De NPV-directeur beschouwt de heftige reacties die de Amerikaanse kwestie in Nederland uitlokt deels als tactiek om de geesten rijp te maken voor een volgende stap van verdere liberalisering van de abortuspraktijk. „Het valt mij op dat de roep om het schrappen van abortus uit het Wetboek van Strafrecht de afgelopen twee weken sterker klinkt. Ik zie dat als een heel direct gevolg van wat er in Amerika gebeurt. Zo van: om te voorkomen dat ooit zoiets als in Amerika ook hier kan gebeuren, moeten we dit laatste stapje nog nemen.”

De wens van het schrappen van abortus uit het Wetboek van Strafrecht is internationaal al langer waar te nemen, signaleert Alderliesten. „Prochoicers vrezen een bepaalde criminalisatie van vrouwen die een abortus laten uitvoeren. Dat bezwaar snap ik deels wel. Vrouwen moeten niet met straf of vervolging gedreigd worden, maar een vrouw in nood moet worden geholpen. Daarmee zeg ik niet dat abortus dan maar uit het wetboek gehaald moet worden. Integendeel. Laat maar doordringen dat het een ingewikkelde en morele ingreep is, waarmee door menselijk ingrijpen een leven wordt beëindigd.”

Diepe dimensie

Hoe men het ook wendt of keert, abortus gaat over het doden van menselijk leven, zegt Van Dijk. „Het wordt nooit een positief verhaal en zal altijd blijven wringen. Dat wéét de prochoice beweging. Juist daarom ontwijkt zij de inhoudelijke gedachtewisseling en is het gesprek over deze zaak moeilijk te voeren.”

De laatste weken laten weer zien: de scherpe kanten zullen nooit van het abortusdebat af gaan, zegt Alderliesten. „Al jarenlang probeer ik te begrijpen waarom juist dit thema zo veel heftigheid in de samenleving blijft oproepen. Deels heeft dat er volgens mij mee te maken dat het ongeboren leven niet zichtbaar is. Dat maakt het ongrijpbaar en geeft een diepe dimensie aan dit debat. De strijd om het leven heeft daarnaast ook een dimensie van een geestelijke strijd. Dat kan makkelijk klinken; zo bedoel ik dat echter niet. Maar anders kan ik moeilijk verklaren waarom dit onderwerp zo veel heftigheid blijft oproepen.”

Complex

Wensink hoopt dat de Amerikaanse situatie in Nederland zorgt voor meer aandacht voor de hulp aan vrouwen die onbedoeld zwanger zijn. „Het gesprek over abortus wordt vaak te zwart-wit gevoerd. De nuance is zoek; de standpunten verharden.” Onwenselijk, want het abortusvraagstuk is zeer complex, zegt de Siriz-bestuurder. „Dat laat de Amerikaanse situatie wel zien. Mocht het centrale recht op abortus daar worden afgeschaft, dan zouden vooral vrouwen uit de onderlaag van de samenleving relatief vaak hun toevlucht nemen tot onveilige beëindiging van hun zwangerschap. Zij kunnen namelijk niet gemakkelijk reizen naar staten met een ruimere wetgeving op dit punt.”

Er is daarom volgens Wensink een breder gesprek nodig dan enkel: wel of geen centraal recht op abortus. „Hoe zijn onbedoelde zwangerschappen te voorkomen en hoe kunnen vrouwen beter geholpen worden? Volgens mij zijn dat de vragen waar het in de VS, maar ook in Nederland, vaker over moet gaan.

Waarom? Het huidige politieke beleid is behoorlijk liberaal.

„Dat klopt. Recent stemde een grote Kamermeerderheid voor het afschaffen van de verplichte bedenktijd en het kunnen verkrijgen van de abortuspil bij de huisarts. Twee barrières in de toegang tot abortuszorg zijn daarmee bijna geslecht.

Tegelijkertijd zijn anti-abortusorganisaties goed georganiseerd en proberen zij invloed uit te oefenen – ook politiek. Daarnaast zijn niet enkel de christelijke partijen voor afschaffing of inperking van de huidige abortuswetgeving, maar plaatsen ook partijen als JA21 en FVD kanttekeningen bij het huidige beleid.”

Alles bij elkaar is dat alsnog een politieke minderheid.

„Zeker. Ik denk ook niet dat op korte termijn een inperking van het huidige beleid te verwachten valt. Tegelijkertijd: Amerika is ook lang beschouwd als liberaal land als het gaat om de rechten en vrijheden die vrouwen hebben. Een aantal jaar terug is met de komst van Trump het conservatisme enorm opgekomen. Het effect daarvan zien we nu terug in deze discussie over het centraal afschaffen van het recht op abortus. Het laat maar zien: een politiek klimaat kán veranderen. Waakzaamheid voor het behoud van het zelfbeschikkingsrecht en keuzevrijheid bij een ongewenste zwangerschap, blijft dus geboden.”