Daklozen, sekswerkers, alleenstaande moeders, verslaafden, kruimeldieven, langdurig werklozen… het is slechts een greep uit het gezelschap dat van de nationaalsocialisten het stempel ”asociaal” kreeg. De expositie ”De zwarte driehoek” in het Vrijheidsmuseum in Groesbeek en een boek belichten een bizar aspect van de Tweede Wereldoorlog.

Onderzoeker en conservator Rense Havinga van het Vrijheidsmuseum heeft zich 2,5 jaar in het onderwerp vastgebeten en doorzocht tal van archieven, waaronder die van de kampen Vught, Amersfoort en Ommen. „Ondanks dat veel documenten zijn vernietigd, heb ik 1550 namen kunnen achterhalen van de in totaal 2700 mensen die vanwege dit aspect zijn opgepakt en vastgezet. Zo zijn er nog transportlijsten van Kamp Amersfoort naar Vught waarop de vermelding ”aso” staat.”

Zwarthandel

De slachtoffers die onder deze noemer in de Nederlandse kampen terechtkwamen, werden incidenteel in het hele land opgepikt. In Noord-Brabant en Limburg gebeurde dat meer systematisch en was de zogenoemde ”preventieve politie” actief. „In de zomer van ’43 vonden daar een soort razzia’s plaats. Deze politie maakte jacht op wat omschreven werd als bedelaars, landlopers en ander gespuis. Tegen anderen bestond de verdenking van het plegen van kleine vergrijpen, zoals illegaal slachten of zwarthandel. Zonder vorm van proces kwamen ze in een concentratiekamp terecht. In ongeveer de helft van de gevallen gingen ze door naar de Arbeitseinsatz en moesten ze dwangarbeid verrichten voor de bezetter.”

Met name de fanatieke nazi, SS’er en politiepresident Piet Kooijmans maakte met zijn preventieve politie behalve op Joodse onderduikers ook jacht op de asocialen en bracht hen naar concentratiekamp Erika bij Ommen. Kooijmans’ motivatie was min of meer dezelfde als die van zijn bloedbroeders in nazi-Duitsland; het verwijderen van minderwaardige individuen uit de samenleving.

Het waren over het algemeen mannen die werden opgepakt en relatief weinig vrouwen, vertelt Havinga. De gearresteerde dames werden verdacht van het besmetten van Duitse soldaten met een seksueel overdraagbare aandoening. „Zo werden er invallen gedaan in cafés, vrouwen opgepakt en gecontroleerd op een geslachtsziekte. Daar zaten ook meiden tussen die een liefdesrelatie hadden met een Duitse militair. Na herstel werden ze dan weer vrijgelaten. Anderen gingen wel op transport naar een concentratiekamp.”

Voetballer

Een van de arrestanten die in de expositie centraal staan is Gerrit Nieuwkamp uit Amsterdam, kantoorbediende en voetballer. Hij haalde zelfs het eerste team van Ajax. Kort na zijn eerste wedstrijd voor de Amsterdamse ploeg op 6 september 1942 werd hij beschuldigd van het verduisteren van distributiebewijzen, gearresteerd en verplaatst naar Kamp Amersfoort. Daar kreeg hij het label ”asociaal”. Samen met ruim 1500 anderen werd hij in januari 1943 op transport gezet naar het net geopende Kamp Vught. Door een tekort aan schoon drinkwater en voedsel overleed hij daar aan het eind van diezelfde maand op 25-jarige leeftijd.

De expositie in het Vrijheidsmuseum, tot 2 oktober te zien, toont niet alleen de behandeling van de als ”asociaal” vervolgden in Nederland, maar geeft ook een beeld van deze slachtoffers in nazi-Duitsland. De huidige studie toont volgens conservator Havinga slechts de grote lijnen in de behandeling van deze doelgroep. „Er is voldoende archief­materiaal voor diepgravender onderzoek.”