Dat de eerste echte kerstkaart in 1843 werd gedrukt, wordt tegenwoordig algemeen erkend. De Engelsman John Calcott Horsley ontwierp de kaart op verzoek van landgenoot Henry Cole. Deze eerste kaart verscheen als lithografische druk en ging ongeveer duizendmaal over de toonbank.

De kaart van Horsley en Cole bracht een ontwikkeling op gang die in de victoriaanse tijd grote hoogte zou bereiken. De productie van kerstkaarten in Engeland groeide enorm vanaf 1850. Aan de rage nam hoog en laag deel. Koningin Victoria bijvoorbeeld verzamelde kerstkaarten en bestelde meestal honderd exemplaren van een bepaald ontwerp bij de gerenommeerde firma Raphael Tuck om aan haar talrijke familieleden te sturen. De voorkeur van koningin Victoria ging uit naar landelijke scènes en zeegezichten. Zij hield van kaarten waarop door bepaalde druktechnieken diepte in de afbeelding was aangebracht. Op een kaart uit 1886 is een zinkend schip te zien. Als de kaart tegen het licht wordt gehouden, wordt een beschermende engel zichtbaar boven het schip. Deze en andere belangrijke informatie is te vinden in het rijk gedocumenteerde boek ”The Christmas Card” van George Buday uit 1954.

Het beste bewijs dat de kerstkaart tijdens de tweede helft van de negentiende eeuw in hoog aanzien stond, vormt de felle strijd over het 
feitelijke begin van de kerstkaart. Wie mag zich de bedenker van de kerstkaart noemen en hoe zag diens ontwerp eruit? Het jaar 1843 en de met dit jaar verbonden namen waren omstreden en de tegenstanders van Horsley en Cole kwamen met doorwrochte historische documenten om hen van de troon te stoten. Dat onttronen is nooit gelukt.

Wenskaart

Toch ligt de zaak ingewikkelder dan de fixatie op 1843 als geboortejaar van de kerstkaart suggereert. Uitgaande van het wenskarakter van de kerstkaart als essentiële eigenschap is duidelijk dat de kerstkaart daarin niet uniek is. Elkaar goede dingen toewensen door middel van een schriftelijke mededeling was al vanuit het oude China bekend. Wensbrieven werden ook in heel Europa al enkele eeuwen verstuurd. En de anonieme valentijnskaarten bestonden ook allang, al was die traditie in Nederland minder levend dan in andere Europese landen. Het is vermoedelijk niet te gewaagd om te stellen dat de valentijnskaart vormgaf aan een traditie die in de kerstkaart uitmondde.

Niet iedereen zal in de negentiende eeuw de grote culturele waarde van de kerstkaart hebben ingezien. Objectief gezien waren de gevolgen van de opkomst van het fenomeen echter zeer groot. Het aantal door de posterijen te bezorgen poststukken groeide in de decembermaanden enorm. Dat het in Engeland vanaf 1840 verplicht werd om in iedere voordeur of -gevel een brievenbus te hebben, getuigt van een vooruitziende blik bij de overheid. Voor de drukkerijen was de kerstkaart een bron van werk, inkomen en typografische vernieuwing. Ook de kunsten profiteerden van het verschijnsel. Het waren niet de minste kunstschilders die de opdracht kregen om ze te ontwerpen. Beroemde illustratoren van kinderboeken zoals Alice Havers tekenden of schilderden naast hun tekeningen voor jeugdromans ook kerstkaarten in opdracht van uitgevers als Marcus Ward en Raphael Tuck. Veel verzamelingen kerstkaarten uit de negentiende eeuw bevinden zich nu in Engelse musea, zoals het British Museum in Londen.

Sociale gebeurtenis

Een opvallend kenmerk van de victoriaanse kerstkaart is de marginale rol van Jezus Christus, terwijl het kerstfeest niets anders dan de viering van de geboorte van de Heiland is. Kerstkaarten met het kruis zijn in Engeland en ook in Duitsland uiterst zeldzaam. Een reden hiervoor kan zijn dat het kerstfeest al in de negentiende eeuw vooral als een sociale gebeurtenis werd gezien. George Buday stelt dat het christelijk geloof in de negentiende eeuw nog met het leven van alledag was verweven en dat daardoor de motivatie ontbrak om de kerstkaart met afbeeldingen van het vertrouwde thema te voorzien. Pas na 1890, toen het dagelijkse gebed in de kring van het gezin en de wekelijkse kerkgang begonnen te verminderen, kwam de geboorte van Christus op de kerstkaart, luidt de redenatie van geestelijken uit die tijd.

De Duitse kerstkaart verliest in tegenstelling tot die in Engeland het kerstgebeuren in Bethlehem nooit uit het oog. Talloze kaarten vanaf ongeveer 1870 laten een situatie of gebeurtenis zien die verbonden is met de geboorte van Jezus: de kribbe, de stal, de os, de ezel en andere dieren, de herders, de engelen en de wijzen uit het Oosten. Qua vroomheid lijkt Duitsland het te winnen van Engeland. Wie enigszins op de hoogte is van de Duitse kerstkaart vanaf 1870 weet dat die massaal geproduceerd werd, maar dat er wel degelijk ook van originaliteit sprake was.

Herhaling

De twintigste eeuw is qua kerstkaarten in Duitsland en Nederland voor een belangrijk deel een eeuw van de herhaling, klakkeloze en gevarieerde herhaling. Misschien vormen de Duitse kaarten die tijdens de Eerste Wereldoorlog naar de soldaten aan het front werden gestuurd een uitzondering. En in Nederland tekende een begaafde kunstenaar als Willy Schermelé (1904-1995) originele kerstkaarten. Maar over het algemeen geldt: de clichés nemen met het klimmen der jaren duidelijk toe. Ronduit vervelend worden de kaarten waarop een aanvankelijk aantrekkelijke afbeelding eindeloos wordt herhaald. Een voorbeeld hiervan is de tekening van een nachtelijk landschap met een warm verlicht huis en op geringe afstand enkele reeën die naar dat huis kijken. Zulke afbeeldingen lijken op den duur slordig te zijn getekend. Hetzelfde geldt voor de voorstelling van een verlichte kerk in een besneeuwd landschap met op de voorgrond een gezin dat te voet naar de dienst in de kerstnacht onderweg is.

Het grootste cliché op de meeste van de Duitse kerstkaarten is de sneeuw. Kerst en sneeuw zijn onafscheidbaar. Het merkwaardige is dat juist die sneeuw nooit gaat vervelen. De sneeuw blijft altijd iets moois houden. Anno 2021 is sneeuw een zeldzaam verschijnsel geworden. Des te groter is de hunkering van klein en groot naar sneeuw als kostbaar geschenk.