Dat zei Antoine Buyse, hoogleraar rechten van de mens in multidisciplinair perspectief (Utrecht), dinsdagavond op een digitaal seminar van de Koninklijke Nederlandse Academie van Wetenschappen (KNAW) over ”Covid-19 en grondrechten”.

Buyse noemde de coronapandemie en alle overheidsmaatregelen die daar wereldwijd op volgden, „één groot politiek-sociaal experiment.” Hij onderscheidde bij regeringen drie typen reacties. De eerste is ontkenning, zoals in Wit-Rusland en Brazilië gebeurde. De tweede is het zeer serieus nemen van de crisis en daar ook grote woorden bij gebruiken. Zo sprak Rutte van de „grootste crisis sinds de Tweede Wereldoorlog” en had de Franse president Macron het over „in oorlog zijn.” De derde is het serieus nemen van de crisis, maar retoriek schuwen, zoals Merkel in Duitsland deed.

Verder trok de wetenschapper, terugblikkend op de wijze waarop regeringen wereldwijd op de coronacrisis reageerden, twee conclusies. In de eerste plaats dat de ernst van de pandemie in een bepaald land vaak niet correspondeerde met de mate waarin een overheid grondrechten aantastte.

In de tweede plaats dat in landen waar de overheid al gewend was onzorgvuldig met grondrechten om te gaan, die trend door de coronapandemie nog werd versterkt. Zo werden in Venezuela wetenschappers die kritiek hadden geuit op het overheidsbeleid op televisie door hoge militairen publiekelijk verbaal aangevallen.

Hoeveel grondrechten hebben we eigenlijk? „Wel zo’n tweehonderd”, vertelde op het seminar Janneke Gerards, hoogleraar fundamentele rechten in Utrecht. Volgens haar heeft de Nederlandse overheid tijdens de lockdown „de kern van de grondrechten nooit geraakt.” Als een overheid grondrechten aantast, zelfs al gebeurt dat in lichte mate, mag dat alleen als aan drie eisen is voldaan, stelde de wetenschapper: het moet als het even kan gebeuren via wetgeving, er moet een duidelijk te motiveren doel zijn, en de ingezette instrumenten moeten proportioneel zijn, dus in verhouding staan tot het doel.

Gezondheid

Het recht op demonstreren is een zeer belangrijk grondrecht, betoogde Berend Roorda, universitair docent burgerrechten in Groningen. Ze mogen door burgemeesters alleen verboden worden als de gezondheid van mensen in het geding is, als de verkeerssituatie tot problemen zou leiden, of als er wanordelijkheden dreigen.

Tijdens de lockdown zijn „bijna geen demonstraties geheel verboden geweest”, stelde Roorda, zij het dat wel geëist werd dat de anderhalve meter afstand gehandhaafd werd. „Maar die bepaling tast het demonstratierecht niet in de kern aan.”

Ook godsdienstige bijeenkomsten in de buitenlucht, zogeheten hagepreken, kunnen door de autoriteiten alleen verboden worden op grond van één van drie genoemde criteria, betoogde de wetenschapper.