Een groeiend aantal Colombianen is daardoor opnieuw ontheemd geraakt, rapporteert Jozef Merkx, sinds 2016 de Nederlandse vertegenwoordiger van de VN-vluchtelingenorganisatie UNHCR in Colombia.

„Colombia heeft twee gezichten”, zeg Jozef Merkx. „Het ene gezicht is dat van een land waar het beter gaat sinds de vrede met de FARC. Dat is het Colombia dat Europa kent, en het beeld dat de Colombiaanse overheid graag naar buiten brengt. Maar in andere delen van Colombia heeft de ontwapening van de FARC geen eind kunnen maken aan het conflict. Daar gaat het allesbehalve goed.”

In de meeste gevallen worden de ontheemdingen veroorzaakt door wat Merkx „de herschikking van gewapende groepen” noemt, in gebieden die de FARC verliet. „Na de demobilisatie zijn andere gewapende groepen die gebieden binnengetrokken, waar ze vechten om de lokale macht en de controle over illegale economieën, zoals de cocahandel, smokkel en illegale mijnbouw”, zegt Merkx.

Zo vecht Colombia’s nog overgebleven guerrillagroepering ELN tegen groepen van ex-paramilitairen en andere criminele bendes, en ook dissidente facties van de FARC zijn in opkomst in verschillende regio’s van Colombia.

Alarm

Merx sloeg in september alarm toen bleek dat er in augustus al meer Colombianen ontheemd waren geraakt bij zogenoemde ”massive displacements” (massale gedwongen verhuizingen van vijftig personen of meer tegelijk) dan het totaal van het jaar daarvoor, het eerste jaar van de vrede met de FARC. Zo telde de UNHCR in augustus al een kleine 21.000 ontheemden als gevolg van deze massive displacements, tegen ruim 15.000 in 2017.

En daar komt nog een veelvoud aan individuele ontheemdingen bovenop, waarvan de cijfers met maanden vertraging binnenkomen omdat de registratie ervan stukken trager verloopt. In 2017 ging het om 140.000 Colombianen die een ander heenkomen zochten binnen Colombia. Over het aantal in 2018 zijn nog geen cijfers.

„Nu zijn die cijfers niet te vergelijken met de hevigste jaren van het conflict. Vijftien jaar geleden was ik ook in Colombia, en in dat jaar raakten 700.000 mensen ontheemd. Maar het blijven veel ontheemdingen, en het is triest om te zien dat het ondanks de vredesakkoorden nog doorgaat”, zegt Merkx in zijn kantoor in de hoofdstad Bogota.

De meeste ontheemden sinds het sluiten van de vrede met de FARC komen uit de grensregio’s Catatumbo en Narino, respectievelijk aan de Venezolaanse en de Ecuadoraanse grens. Vooral Catatumbo is hard getroffen, met 11.000 slachtoffers van massale ontheemdingen. Andere probleemgebieden zijn de Pacifische kust, Cauca en Antioquia.

Opsluiten

Een ander fenomeen is het ‘opsluiten’ van gemeenschappen in door de gewapende groepen gecontroleerde gebieden, zegt Merkx. „Gewapende groepen controleren daar de burgerbevolking door te vertellen wat ze moeten zaaien –zoals coca– en ze gebruiken ze als gids om drugs te smokkelen. Bij problemen mogen ze niet vertrekken, want een gebied zonder bevolking komt die groepen niet goed uit.”

Merkx wijt de oorzaak van de nieuwe confrontaties aan het gebrek aan presentie van de Colombiaanse overheid. De getroffen gebieden zijn de meest onderontwikkelde departementen van Colombia, waar de overheid zich zelden laat zien en waar basale voorzieningen zoals wegen, scholen en zorg ontbreken. Voor de boeren zit er vaak niets anders op dan in de illegale economie te werken, al dan niet onder druk van gewapende groepen die in het gebied de dienst uitmaken.

Het vredesakkoord moest daar verandering in brengen. Belangrijke onderdelen van de afspraken waren het substitutieprogramma voor cocaboeren en de ontwikkeling van het platteland. Maar vooralsnog komt er van de implementatie van die zaken weinig terecht, en het is zeer de vraag of de nieuwe regering van de rechtse president Ivan Duque, tegenstander van de vredesdeal, daar verandering in zal brengen.

Merkx ziet voorlopig nog geen verbetering. „De oplossing ligt in de aanwezigheid van de regering in deze gebieden. Dan heb ik het niet over de inzet van het leger, maar over ontwikkeling.”