Riina was een boerenzoon uit Corleone, een stadje in het achterland van Palermo, en kon nauwelijks lezen en schrijven. Dat belette hem niet om langzaam maar zeker in de rangen van de maffia op te klimmen.

Aan zijn handen kleefde het bloed van honderden mensen. Zijn eerste moord pleegde hij op zijn achttiende. Na een bloedige strijd tegen de traditionele maffiose familieclans uit Palermo lukte het Riina in de jaren tachtig de absolute macht naar zich toe te trekken.

Waar de Cosa Nostra ooit een oligarchie was, waarbij de belangrijkste maffiabazen onder een gemeenschappelijke noemer opereerden, maakte Riina er een dictatuur van.

Nadat hij de absolute macht in handen had gekregen, richtte hij zijn pijlen op journalisten, magistraten en politici. De gouverneur van Sicilië, de broer van de huidge staatspresident van Italië, was een van zijn slachtoffers.

In de versnelling

Onder leiding van Riina ging ook de strijd met de overheid nog eens in de versnelling. Deze oorlog bereikte zijn dieptepunt in 1992 met de moord op de antimaffiastrijders Giovanni Falcone en Paolo Borsellino.

Zelfs na de arrestatie van Riina in 1993 stopte het geweld niet onmiddellijk. Bij aanslagen in onder meer Rome, Milaan en Florence vonden meer dan tien mensen de dood. Maar sindsdien heeft de Italiaanse staat de Cosa Nostra hard aangepakt, onder andere met effectievere, speciale wetgeving.

Zo heeft een streng gevangenisregime en een bijna volledig isolement van opgesloten maffiosi een einde gemaakt aan de praktijk dat criminelen vanuit de gevangenis konden doorregeren.

Riina leefde bijna 24 jaar in zo’n gevangenisomgeving. Dat maakte hem niet milder. In al die jaren toonde Riina geen moment spijt. Ook werkte hij niet met de autoriteiten samen. Het ”hoofd van alle hoofden” was veertien jaar hartpatiënt. De laatste hartoperatie werd hem in de nacht na zijn 87e verjaardag fataal.

„Riina was een zeer intelligente en charismatische man, maar ook diep en diep verdorven”, zegt Gaspare Mutolo, een voormalige maffioso, die een tijdje Riina’s chauffeur is geweest. Hij was ook diens vriend. „Het spijt me dat Toto Riina is gestorven”, vertelde Mutolo vrijdag in de Italiaanse hoofdstad Rome tijdens een besloten persbijeenkomst. „Hij was een vaderfiguur voor mij. Hij is voor mij niet alleen de ”capo dei capi”, maar hij was ook een vriend die me heeft beschermd toen ik op de lijst stond om te worden vermoord”, aldus Mutolo.

Mutolo (77) maakte zich in de jaren tachtig echter los van Riina. In 1991 stapte hij uit de organisatie om met justitie samen te werken. Hij wordt wegens zijn rol van spijtoptant nog steeds van overheidswege beschermd. De ex-maffioos droeg vrijdag een zwarte bivakmuts om herkenning te voorkomen.

Mutolo, die geboren is in Palermo, was naar eigen zeggen een kleine crimineel toen hij in de jaren zestig in de gevangenis kennis maakte met Riina. Ze deelden de cel voor een klein jaar. „Riina mocht me graag.” In de jaren 70 en 80 was Mutolo actief als huurmoordenaar binnen de maffia. „Ik heb een twintigtal mensen omgebracht”, zei Mutolo zonder veel omhaal. Hij leek geen spijt te hebben. „Ik had geen persoonlijke haat tegen de mensen die ik ombracht. Het was steeds een opdracht die ze me hadden gegeven.”

Het waren niet de moorden die hem uiteindelijk aan het twijfelen brachten, maar de verandering in de maffiose cultuur. „Voordat Riina op het toneel kwam, waren er regels. Daaraan hield iedereen zich in de organisatie. Zo waren vrouwen en kinderen onaantastbaar. De vrouw is de mama, zij is alles.”

Tactiek van de slachting

Riina had lak aan zulke romantiek. Hij doodde iedereen die hem voor de voeten liep, of hij liet die moorden plegen. „Ik had vier kinderen en ik voelde dat de maffiacultuur aan het veranderen was. Daartegen was ik gekant.”

Ook was Mutolo tegen Riina’s ”scelta stragista”, de tactiek van de slachting. Deze keuze heeft uiteindelijk ook de nederlaag gebracht voor de Cosa Nostra. De organisatie bestaat nog wel, maar heeft sterk aan kracht ingeboet. De Siciliaanse maffia is ook nog eens overvleugeld door de maffia van Calabrië.