De Johannes a Lasco Bibliothek in het Duitse Emden (Oost-Friesland) is meer dan alleen maar een bibliotheek, benadrukt wetenschappelijk directeur dr. Marius J. Lange van Ravenswaay meermalen. „We zijn óók een museum. Én een studiecentrum. Én een concert- en congrescentrum. Toen de afdeling van Volkswagen hier in Emden vijftig jaar bestond, kwamen ze dat hier vieren. Dit is de mooiste salon van Emden.”

Het is inderdaad een bijzondere ruimte. Vanbuiten lijkt de Johannes a Lasco Biblio­thek een ‘gewone’ stadskerk te zijn, compleet met begraafplaats rond de kerk. Binnen is echter direct duidelijk dat het godshuis van weleer een nieuwe functie heeft gekregen. De herbouwde drieschepige kerkruimte met haar oude pilaren, spits­bogen en kroonluchters doet dienst als museumhal. Aan de pilaren hangen schilderijen van 16e-eeuwse predikanten. Vitrines tonen geschriften uit de Reformatietijd en objecten uit de rijke historie van de stad aan de monding van de Eems.

In het zuidelijke schip staat het grafmonument voor graaf Enno II van Oost-Friesland, die in 1540 overleed. In het noordelijke schip en aan de westkant zijn op fraaie wijze moderne etages aangebracht waar het eigenlijke boekenbezit is uitgestald. Zo’n 150.000 à 160.000 titels telt de collectie.

Kalligrafie

Maar die boeken staan niet allemaal in het zicht, blijkt als wetenschappelijk mede­werker dr. Klaas-Dieter Voß enthousiast rondleidt. In de hoek waar het oostelijke portaal zich bevindt, gaat het naar de voormalige consistorie. „Hier vergaderde vanaf 1557 de kerkenraad van wat wel de moederkerk van het Nederlandse gereformeerde protestantisme wordt genoemd”, aldus Voß. „Wat Genève was voor Frankrijk, was Emden voor Nederland.”

Langs de wanden van de consistorie staat achter metalen hekwerken een prachtige collectie boeken. Erboven prijken schilde­rijen van predikanten die de Emder gemeente dienden. Voß: „Hier staat het boekenbezit van Johann-Philipp Janssen, die in 1993 overleed. Hij was van oorsprong een Emdenaar. Omdat hij als zakenman succesvol was, had hij geld voor zijn grote hobby: boeken verzamelen. Toen hij overleed, liet hij ons zijn collectie na. Hij wilde graag dat de boeken bij elkaar bleven. Daarom hebben we ze hier opgesteld.”

Het gaat om een bijzondere collectie van rond de 2000 titels, aldus Voß. „Daaronder twintig incunabelen, dus gedrukte boeken van voor 1500. En veel zeldzame drukken uit de tijd van de Reformatie.” Maar er zijn ook luchtiger werken. Zoals het zogenoemde ”Schreibmeisterbuch” uit 1642, dat Voß laat zien. „Hiermee droegen schrijfleraars de kunst over. Kijk eens wat een mooie kalli­grafie!”

Buiten bij de oostelijke ingang wijst Voß boven de deur op het reliëf van het ”Schepken Christy”, met de inscriptie ”Godts kerck, vervolgt, verdreven, heft Godt hyr trost gegeven”. „Emden vormde een uitwijkplaats voor geloofsvluchtelingen. Niet alleen voor gereformeerden, maar ook voor luthersen en dopersen.”

Hardenberg

De Emder bibliotheek, die al in 1559 ontstond, is de oudste van Oost-Friesland. De verzameling begon met het archief en de theologische boeken van de gereformeerde gemeente van Emden. Albert Hardenberg, die in 1567 de eerste predikant van de gemeente was, speelde vervolgens een grote rol in de collectievorming. Toen hij in 1574 overleed, had hij een verzameling van 526 gedrukte boeken en 16 handschriften. Vrijwel de complete collectie van Hardenberg is nog aanwezig in Emden, en inmiddels ook gedigitaliseerd.

Ten tijde van de Tweede Wereldoorlog telde de bibliotheek 18.000 boeken, die op de tweede verdieping van de Grote Kerk stonden. Voß: „Boeken uit de persoonlijke bibliotheek van Erasmus, van Johannes a Lasco, van Agricola, uit het klooster van Aduard bij Groningen. Een belangrijke verzameling” Toen de oorlog begon, bracht een predi­kant in z’n eentje de hele collectie over naar klooster Möllenbeck, 300 kilo­meter verderop. Dat werd de redding van de boeken, want Emden werd gedurende de oorlog talloze keren gebombardeerd, met als gevolg dat 90 procent van de stad verwoest werd. Ook de Grote Kerk veranderde in een ruïne. Jarenlang schoten tussen de restanten van het godshuis het gras en de bomen hoog op.

De boeken kwamen terug, maar werden in een bunker opgeslagen. Pas in 1974 werd het bezit in een huis van de kerk weer toegankelijk gemaakt voor het publiek. Vervolgens ontstond in de jaren 80 het idee voor een bibliotheek op de plaats van de Grote Kerk. Uiteindelijk werd in 1995 de Johannes a Lasco Bibliothek geopend.

De bibliotheek telt ook juridische boeken en literatuur over de historie van Oost-Friesland, maar de collectie bestaat voor 
85 procent uit theologische werken. Daarmee is de Johannes a Lasco Bibliothek een van de grootste theologische bibliotheken van Duitsland. Ze heeft dan ook de ambitie hét centrum voor het onderzoek van het gereformeerd protestantisme te zijn.

De bibliotheek is in 1995 niet vernoemd naar Albert Hardenberg. „Dat had ook gekund”, aldus directeur Lange van Ravenswaay. „Er is echter gekozen voor Johannes a Lasco, de Poolse reformator die tussen 1540 en 1555 in Emden werkte. Hij was een echte erasmiaan, gevormd door zowel Luther als Zwingli en Calvijn. Een irenisch mens, die bemiddelde tussen stromingen. Zo wil de bibliotheek ook zijn: wél gereformeerd, maar ook open naar anderen.”

zomerserie Oude papieren

Dit is het derde deel in een serie over oude bibliotheken in Nederland. Over twee weken deel 4.

Topstuk: Bijbel uit 1491

De Johannes a Lasco Bibliothek telt in haar collectie een groot aantal incunabelen. Een incunabel –ook wel aangeduid als ”wiegendruk”– is een boek of geschrift dat gezet is met losse letters en voor 1501 is gedrukt. De boekdrukkunst deed rond 1440 haar intrede. In de halve eeuw tot 1500 werd met de incunabel nog het (handgeschreven) manuscript geïmiteerd.

Dat laatste is te zien bij deze Bijbel in folioformaat uit 1491, aldus dr. Klaas-Dieter Voß. „Het schriftbeeld herinnert nog aan een handschrift.” De Bijbel ligt open bij 1 Samuël 1: de geschiedenis van Elkana en Hanna. Bijzonder is de rijkversierde begin­letter waarmee het Bijbelboek opent. Voor zo’n initiaal was bij het drukken ruimte opengelaten, zegt Voß. „Die werd dan later met de hand toegevoegd. Ook op die manier werd de indruk gewekt dat het om een manuscript ging.”

Deze Bijbel kwam in 1491 in Basel bij Nicolaus Kesler van de pers. Kesler drukte een groot aantal incunabelen, waaronder veel kerkelijke geschriften en Bijbels. De naam van Nicolaus Kesler leeft nog steeds voort als benaming voor een specifiek lettertype dat ontwikkeld is aan de hand van de letters die de drukker destijds gebruikte.