Dat stelt drs. André Verweij (1959) in zijn proefschrift ”Positioning Jesus’ Suffering. A Grounded Theory of Lenten Preaching in Local Parishes” (uitg. Eburon, Delft) , dat hij donderdag in Groningen verdedigt.

Drs. Verweij, protestants predikant in Lisse, onderzocht van 12 voorgangers 34 preken uit de veertigdagentijd (of lijdenstijd) in de periode van 2003 tot 2009. De thematiek was het leven, lijden en sterven van Jezus, zaken die immers met name in deze lijdenstijd aan de orde komen.

In de tweede helft van de twintigste eeuw werd in protestantse kerken in Nederland soms heftig gediscussieerd over het thema van de verzoening. Drs. Verweij zet uiteen hoe in 1959 de hervormde kerkelijke hoogleraar Pieter Smits vraagtekens plaatste bij de kruisdood van Jezus voor mensen. De gedachte dat de mens in vrijheid zelf verantwoordelijkheid draagt staat volgens hem haaks op schuldoverdracht van een ander. De synode van de Hervormde Kerk reageerde daarop in de herderlijke brief ”De tussenmuur weggebroken”, waarin gesteld wordt dat de notie van plaatsbekleding de kern van Jezus’ heilswerk aanduidt.

In 1971 verscheen de dissertatie van Herman Wiersinga, ”De verzoening in de theologische discussie”. Daarin stelt hij dat Jezus’ kruisdood mensen aanzet tot bekering zonder te geloven in een plaatsbekleding van Jezus. De synode van de Gereformeerde Kerken in Nederland reageerde hierop kritisch in het herderlijk schrijven ”Verzoening met God en met mensen”. Daarin wordt betoogd dat een plaatsbekledende opvatting van het lijden en sterven van Jezus tot de kern van het belijden behoort.

Nog was de verzoeningsdiscussie niet uitgewoed. In 1997 publiceerde prof. Cees den Heyer (Kampen) het boek ”Verzoening. Bijbelse notities bij een omstreden thema”. De betekenis van Jezus ligt voor de auteur vooral in Zijn leven van liefde en dienstbetoon aan anderen. Een gezamenlijke triosynode publiceerde daarop het synodaal geschrift ”Jezus Christus, onze Heer en Verlosser”, waarin traditionele en meer vernieuwende geloofsvoorstellingen aangaande Jezus’ heilswerk met elkaar verbonden worden.

Methode

Voor drs. Verweij een interessante discussie om te onderzoeken hoe plaatselijke protestantse predikanten het lijden en sterven van Jezus in hun preken aan de orde stellen. Hij maakte daarbij gebruik van ”grounded theory” als kwalitatieve onderzoeksmethode. Bestaande theorieën, bijvoorbeeld over het zelfbeeld of de persoon van de predikant, worden zo veel mogelijk buiten beschouwing gelaten.

Toch komt de persoon van de predikant in de prediking wel aan de orde, zo blijkt uit het onderzoek. Twee derde van de voorgangers spreekt regelmatig over zijn of haar leven en geloofsleven in verband met de levensweg van Jezus. Dikwijls worden alledaagse situaties uit het leven van de predikant in de preek aangehaald.

Predikanten spreken over Gods heil in termen van verleden, heden en toekomst. De ene voorganger wijst op de breuk die zichtbaar is tussen het heil dat reeds is geschied en het nog uitstaan van Gods toekomstig heil, de andere benadrukt meer de continuïteit door de tijd heen.

Drs. Verweij: „De focus van de meeste voorgangers is op hoe Gods heil vandaag present is in het leven van de hoorders. Sommigen presenteren een tegenwoordig heil met stellige zekerheid, anderen zeggen dat in het heden niet meer dan glimpen zijn op te vangen van Gods bedoelingen met de wereld.”

Nabijheid

De promovendus laat zien hoe voorgangers in hun preken Jezus’ lijden aan de orde stellen vanuit zijn heilzame nabijheid, zijn ”transformerende zelfovergave”, zijn voorgaan als leider en leraar, en zijn instaan voor anderen. De slotsom van het onderzoek is dat voorgangers „tamelijk breedvoerig en gevarieerd” spreken over de heilsbetekenis van Jezus’ lijden en sterven.

Drs. Verweij: „Er is op dit punt geen sprake van stilzwijgen of terughoudendheid. Wel geven de meeste voorgangers blijk van een worsteling met de thematiek van Jezus’ lijden en tonen zij een hoge mate van gevoeligheid voor lijdenservaringen binnen de kerkgemeenschap en ook daarbuiten. Existentiële vragen die door hedendaags lijden worden opgeroepen zijn in veel preken terug te vinden.”

Is het mogelijk om op grond van twaalf voorgangers een omvattend beeld van de thematiek van het lijden en sterven van Jezus in de prediking te krijgen?

„Mijn onderzoek is een kwalitatief onderzoek. Dit houdt in dat vanuit een relatief gering aantal respondenten, predikanten binnen de PKN, een grote hoeveelheid gegevens naar voren komt. De uitkomsten zijn dus niet zonder meer representatief. Het is geen kwantitatief onderzoek, maar geeft wel iets aan van hoe er in de breedte van de PKN wordt gepreekt over het lijden van Jezus.”

U citeert de theologe Sally A. Brown die stelt dat in hedendaagse preken de verzoening in Christus niet of nauwelijks aan de orde wordt gesteld. Wat is daarvan de oorzaak?

„Het gaat dan om vooral de Noord-Amerikaanse context. Volgens deze theologe zijn sommige opvattingen over de verzoening, zoals ”verzoening door voldoening”, waarbij elementen als straf en pijniging een rol spelen, erg omstreden. Voorgangers deinzen er daarom voor terug om dit onderwerp überhaupt ter sprake te brengen in hun preken.

Verder denkt zij dat voorgangers bevreesd zijn om Jezus’ lijden of zelfovergave als een voorbeeld aan te duiden, omdat dit in pastorale zin problemen kan oproepen, bijvoorbeeld wanneer op grond hiervan situaties van onderdrukking en afhankelijkheid worden gesanctioneerd.”

Lees meer in Digibron

“Verzoening” zaait twijfel door prof. Graafland (Reformatorisch Dagblad, 24-04-1997)

De verzoening in de theologische discussie (De Waarheidsvriend, 03-06-1971)