De coöperatie heeft, me dunkt, oude wortels. De moderne consumentencoöperatie zoals we die nu kennen, ontstond halverwege de negentiende eeuw. Als de Duitser Friedrich Wilhelm Raiffeisen (1818-1888) in de dorpen in het Westerwald waar hij dient als burgemeester, de enorme armoede onder de boeren ziet –gevangen in de tang van woekeraars–, richt hij een liefdadigheidsinstelling op.

Na een tijdje komt Raiffeisen tot de conclusie dat zelfhulp beter werkt dan charitatieve steun, waarop hij in 1864 zijn liefdadigheidsinstelling daarom omsmeedt tot kredietvereniging. Deze vereniging, een boerenleenbank, zamelt spaargelden in van de plaatselijke bevolking, om daarmee kredieten te kunnen verstrekken aan diezelfde lokale (boeren)bevolking. Raiffeisens idee vindt weerklank in de lage landen en in de jaren negentig van de negentiende eeuw worden ook in Nederland coöperatieve Raiffiesen- en boerenleenbanken opgericht. In 1972 ontstaat uit deze boerenleenbanken de huidige Rabobank, nog altijd een van de grootste coöperaties van ons land.

Nederland kent een lange historie van succesvolle coöperaties in de agrarische sector en het verzekeringswezen. Behalve Rabobank zijn zuivelcoöperatie FrieslandCampina, bloemen­veiling FloraHolland, verzekeraar Achmea en The Greenery, waarin de meeste groente- en fruitveilingen opgingen, bekende namen.

De tijden zijn veranderd, maar het coöperatieve model is niet uit de gratie. Het wint de laatste jaren juist terrein in allerlei verschillende branches buiten de agrarische sector – zoals in de zorg, bij de overheid en in de energiesector, waar ze als paddenstoeltjes uit de grond schieten.

De coöperatieve vereniging heeft haar oubollige imago, dat haar vooral in de jaren zeventig van de vorige eeuw aankleefde, van zich afgeschud en swingt er weer op los.

Nederland telt op dit moment zo’n 7500 ingeschreven coöperaties, waarvan er volgens de Nationale Coöperatieve Raad 2633 economisch actief zijn. Wekelijks komen er nieuwe bij. Samen bieden deze coöperaties werk aan 166.000 werknemers. Vorig jaar zetten alle Nederlandse coöperaties gezamenlijk 111 miljard euro om.

Opvallend is dat bijna de helft, ruim 40 procent, de afgelopen tien jaar werd opgericht. Volgens Gert van Dijk, coöperatie­deskundige en hoog­leraar aan Nyenrode en Wageningen Universiteit, heeft die toename te maken met de snel veranderende beroeps­bevolking. „Een toenemend aantal mensen vindt zijn bestaan niet meer in een traditionele baan”, zegt hij. „Er komen meer zzp’ers, ondernemers en flexwerkers.” Volgens Van Dijk kiezen die Nederlandse ondernemers vaker voor een coöperatie vanwege de gemakkelijke manier waarop je haar kunt oprichten en de fiscale voordelen die ze biedt (zie kader). Van Dijk: „Mensen zijn daarnaast mondiger geworden dan honderd jaar geleden. Ze willen meepraten en meedenken, zich verenigen en zijn deze sympathieke vorm echt aan het ontdekken. Het is ook een buitengewoon handig vehikel.”

Mondragon

Wereldwijd zijn 1 miljard mensen lid van een coöperatie. De 300 grootste coöperaties in de wereld zorgen voor een jaarlijkse omzet van 1,6 biljoen dollar, aldus de Verenigde Naties. Wereldwijd zorgen die coöperaties voor 100 miljoen banen, en dat is 20 procent meer dan alle multinationals bij elkaar bieden.

Coöperaties lijken de crisis beter te overleven dan ‘gewone’ bedrijven. De VN willen de coöperatie om die reden promoten en riepen 2012 uit tot Jaar van de Coöperatie. „De wereldwijde financiële en economische crisis heeft de veerkracht laten zien van coöperatieve banken en kredietcoöperaties”, sprak VN-secretaris-generaal Ban Ki Moon vorige week zaterdag tijdens de Internationale Dag van de Coöperatie in New York.

Je zou zeggen dat hij gelijk heeft. Die grote bank die geen staatssteun behoefde tijdens de kredietcrisis, was dat niet de Rabobank? Zijn de eerste coöperaties niet juist opgericht om samen sterk te staan tegen de overheersende vuist van het kapitalisme? Coöperaties hebben geen last van pushende aandeelhouders of zenuwachtige beurskoersen. Er zijn alleen betrokken leden, die er belang bij hebben om solidair te zijn, de zaken eerlijk te verdelen en de waarde van hun product op de lange termijn te waarborgen.

Juist in de huidige crisistijd ontstaan er nieuwe, creatieve coöperaties en samenwerkingsinitiatieven, zoals in Nederland bijvoorbeeld het Broodfonds bewijst: een coöperatie voor zzp’ers waarbinnen de leden zichzelf en elkaar op toegankelijke en betaalbare wijze verzekeren tegen arbeidsongeschiktheid.

Een bijzonder voorbeeld van hoe een coöperatie de crisis het hoofd biedt, is te vinden in Baskenland, in het stadje Mondragon. Dit „Asterixdorpje van de 21e eeuw”, zoals het tv-programma Tegenlicht het stadje doopte in een documentaire van maart, slaat zich met verve door de crisis.

Het stadje telt 24.000 inwoners en drijft op coöperaties. Het is de bakermat van de Mondra­gon­­­groep, een van de grootste coöperaties ter wereld. De groep bestaat uit 120 coöperatieve verenigingen – voornamelijk industriële, maar er zijn ook krediet­coöperaties, boerencoöperaties, een coöperatieve universiteit en coöperatieve scholen. Van al die bedrijven zijn de werk­nemers eigenaar. Ze delen in winst en ook in verlies, en zijn dus heel betrokken bij het wel en wee van het bedrijf. De coöperatie levert hoogwaardige technologische producten, is uitgegroeid tot multi­national en heeft vestigingen wereldwijd, waar in totaal 85.000 mensen werken. De werkloosheid ligt in Mondragon 10 procent lager dan in de rest van Spanje. Volgens de burgemeester komt dat door de coöperaties. „Solidariteit maakt hét verschil in crisistijd.”

Zelfbestuur

Het opmerkelijke stadje lokt bedrijven en managers van over de hele wereld naar Baskenland, om dit wonder van arbeiderszelf­bestuur te bekijken. Dat zijn niet de minste ondernemingen. Zo riep General Motors (GM), het grootste autoconcern ter wereld, de hulp in van Mondragon. GM werd in 2009 genationaliseerd, nadat het bedrijf door miljardenverliezen, torenhoge schulden 
en een daar nog eens overheen komende kredietcrisis failliet ging. Het bedrijf begint inmiddels weer winst te maken. Bij de aandeelhouders rijst nu de vraag of de onderneming weer in handen moet vallen van private investeerders, of dat ze misschien wel verkocht kan worden aan de eigen werknemers om als coöperatie verder te gaan. Behalve GM toog ook de Franse bank Credit Agricole naar de Baskische vallei om inspiratie op te doen.

Volgens Van Dijk is het grote voordeel van een coöperatie in crisistijd het feit dat een dergelijke organisatie zichzelf controleert. „Een coöperatie is er van, voor en door de leden. In Amerika karakteriseren ze haar zo: ”user benefit, user controlled, user owned”. Controle is heel erg belangrijk. Een coöperatie heeft 
een raad van commissarissen, maar ook een toetsend orgaan: de leden. Het is heel belangrijk dat ook de raad van commissarissen wordt bevraagd. Bij een coöperatief ziekenhuis komen de patiënten nog eens langs, denken ze mee. In deze tijd, waarin mensen het belangrijk vinden dat ze ergens bíj kunnen, spreekt dat aan.”

Beloningsexcessen kwam Van Dijk nog niet tegen. „Nee. Dat is toch wel opmerkelijk, vind ik. De directie van een grote coöperatie wordt goed betaald, maar niet exorbitant.”

Vereniging

Een coöperatie is een onderneming volgens het verenigingsrecht die als doel heeft haar leden economisch voordeel te bezorgen. Soms richten ze zich op gezamenlijke inkoop van een product of dienst, soms op gezamenlijke verkoop, of op beide. Een coöperatie mag winst maken. De leden van een coöperatie zijn tevens eigenaar. Een coöperatie kan daarnaast medewerkers in dienst hebben. De hoogste zeggenschap van een coöperatie ligt bij de algemene ledenvergadering, waarin elk lid stemrecht heeft. Deze ledenvergadering benoemt ook het bestuur en de raad van commissarissen. Om een coöperatie op te richten, zijn minimaal twee personen nodig. Er moet een notariële akte worden opgemaakt en de coöperatie moet worden ingeschreven bij het Handelsregister en ze dient jaarstukken te deponeren bij de Kamer van Koophandel.

Soorten

Er zijn verschillende soorten coöperaties. Zo zijn er de consumentencoöperaties, zoals de Rabobank. Daarnaast zijn er de ondernemers­coöperaties, zoals FrieslandCampina en FloraHolland. Werknemerscoöperaties –waarbij werknemers lid zijn– zijn in Nederland nooit zo van de grond gekomen. Een relatief nieuwe loot aan de stam vormen de overheidscoöperaties, waarvan de leden (semi)overheden zijn. Ook notarissen, accountants en artsen hebben het coöperatieve werken ontdekt. Traditioneel werken zij in maatschappen, maar nogal wat van die maatschappen smeedden zichzelf de laatste jaren om tot coöperatie. Een van de redenen daarvoor was de verwachte Wet personenvennootschappen, die tot gevolg zou hebben dat onder meer de maatschap en de VOF zouden verdwijnen. Door de wet, die al lang in de maak was en per 1 januari 2012 in zou gaan, ging uiteindelijk vorig jaar september alsnog een streep.

Rechtspersoon

Een coöperatie is een rechtspersoon. Dat betekent dat ze aansprakelijk is voor haar doen en laten. Als een coöperatie wordt opgeheven, zijn alle leden voor een gelijk bedrag verantwoordelijk voor de tekorten. In de statuten kunnen afwijkingen worden opgenomen van deze wettelijke aansprakelijkheid. Zo is het mogelijk een coöperatie met uitgesloten aansprakelijkheid (UA) op te richten, of eentje met beperkte aansprakelijkheid (BA). Bij een UA kan de coöperatie helemaal niets van de tekorten verhalen op haar leden.

Fiscaal gunstig

Een coöperatie lijkt een aantrekkelijk alternatief voor een bv. Leden hoeven immers geen startkapitaal in te leggen. Keert een coöperatie winst uit aan haar leden, dan is die winst in principe niet belast met dividend­belasting. In toenemende mate wordt de coöperatie louter gebruikt om te profiteren van haar fiscaal gunstige eigenschappen. Een trend waar coöperatie­deskundige Gert van Dijk niet zo blij mee is. „Jonge, kleine coöperaties willen bijvoorbeeld allemaal een coöperatie UA.” Van Dijk heeft het niet zo op deze UA’tjes. Volgens hem verdwijnt er daarmee iets van wat juist tot het hart van de coöperatie behoort: aansprakkelijkheid en betrokkenheid. „Je bent als coöperatie rechtspersoon en dus verantwoordelijk. Die aansprakelijkheid maakt je betrokken.”

Nadelen

Een coöperatie kent veel voor­delen, maar heeft ook zo z’n zwakke plekken. Volgens Gert van Dijk kan het nog wel eens misgaan op bestuurlijk niveau. Omdat een coöperatie van de leden is, en de vorm naar zijn aard niet hiërarchisch, is duidelijk bestuur erg belangrijk. „Wie lid is van een coöperatie moet heel rolvast zijn. Wie bestuurt hier? Wie doet hier wát? Wie is de directie, wie de raad van commissarissen, wie de ledenraad? Enige stuurmanskunst en gevoel voor procedures zijn noodzakelijk, anders gaat het mis.”