In het begin van de decembermaand is er het sinterklaasfeest. Dat is, ondanks reformatorisch protest, nooit uitgeroeid omdat het naadloos aansluit bij het wereldwijde opvoedingsprincipe: wie zoet is, krijgt lekkers, wie stout is de roe. Ouders willen dat hun kinderen in elk geval eenmaal per jaar goed inpeperen.

De tweede reden waarom veel mensen pakjesavond blijven organiseren is gewoon: de gezelligheid. Dat is ook eigenlijk vooral de behoefte van de volwassenen. Ze herinneren zich het plezier van hun kinderjaren en dat willen zij doorgeven aan het volgende geslacht. Een deel van de gezinnen en families verhoogt de pret door het maken van surprises en het schrijven van gedichten.

Maar hoe zorg je ervoor dat het gezellig blijft? Dat iedereen kan blijven lachen, zowel de maker als de ontvanger van iets wat grappig is bedoeld. Om die vraag te beantwoorden is het nodig om iets over humor te weten.

Lol

Je hebt lol. Die is plat, soms platvloers. Lol kan gezellig zijn, maar zegt niets. Lol is hetzelfde woord als de werkwoordstam in lallen. Daar zijn in elk geval mensen goed in die (een beetje) te veel gedronken hebben. Humor, daarentegen, heeft niveau. Dat wil niet zeggen dat alleen gestudeerde mensen humoristisch kunnen zijn. Ook ongeletterde mensen kunnen dingen raak onder woorden brengen.

Lol nodigt niet uit tot reflecteren. Humor doet dat wel. Je wordt uitgedaagd om na te denken over jezelf en over goed en kwaad. Eigenlijk is humor een seintje in een geintje. De scherpe opmerking die je verpakt in een geintje meen je op z’n minst gedeeltelijk. Als je die opmerking onverpakt maakt, komt die wellicht te hard over.

Ook moeilijke zaken lenen zich zo voor humor. De lach en de traan zijn dan beide aanwezig. Bij de zogenaamde galgenhumor is de traan meer aanwezig dan de lach. Door een grap breek je de spanning en vermindert de stress. Humor voorkomt dat je te veel opgaat in wat er gebeurt. Je kijkt er op enige afstand naar en durft er dan de draak mee te steken.

Humor is een middel in de handen van gewone mensen om iemand met macht over hen een spiegel voor te houden. Denk aan ouders, directeuren, ambtsdragers en politici. Verder doorbreekt humor saaiheid en verveling. Een lange vergadering wordt op die manier toch nog een beetje leuk.

Je kunt de gek steken met een ander, maar het is ook goed om jezelf eens met wat zelfspot te bestoken. Je relativeert je eigen gewichtigheid. Voor de omstanders is het fijn om te merken dat jouw eigenaardigheden op een luchtige manier besproken kunnen worden.

Niet iedereen kan even goed overweg met humor. Bij mensen met narcistische trekjes kun je beter voorzichtig zijn. Ze kunnen grappen over henzelf moeilijk verdragen. Steek je wel de draak met hen, dan voelen ze zich vernederd. Mensen met autistische kenmerken staan erom bekend dat ze niet alle humor begrijpen. Zij nemen wat je zegt letterlijk en hebben moeite de dubbele laag te ontdekken. Dat lijkt een beetje op hoe kleine kinderen ermee omgaan. Je kunt wel lol maken, maar humor begrijpen ze nog niet. Ze kunnen nog niet op een afstandje naar zichzelf kijken en voelen nog niet aan wat het verschil is tussen serieuze en plagende opmerkingen.

Cabaretiers maken hun beroep van humor. Ze overdrijven of gebruiken juist een understatement om de lachers op hun hand te krijgen. Of dat lukt, hangt mede van de cultuur af. Een Engelsman lacht om andere dingen dan een Nederlander. In een eercultuur heeft humor vaak de vorm van leedvermaak. Dat ervaren Nederlanders al snel als ongepast.

De hofnar is een oud voorbeeld van een humorist. Deze nar durfde in de middeleeuwen aan het hof mensen van adel en zelfs koningen in de maling te nemen. Hij zei wat andere mensen dachten maar niet durfden te zeggen, maar hij deed dat dan zo leuk dat de machthebbers er zelf van genoten. Dezelfde nar was soms op andere momenten een serieuze adviseur van een koning. Hij was dus geen kletskous of domme grappenmaker. Hij wist ernst en luim (mooi woord!) met elkaar te verbinden. In Nederland bestaat er zelfs een narrengilde. Dat wordt gevormd door coaches die met humor werken in bedrijven. Een soort Cliniclowns voor organisaties dus.

Gevaren

Humor is als een mes: je kunt er je brood mee smeren, maar ook een ander mee verwonden. Dan is de humor dus te scherp. Humor is bedoeld om te ontwapenen en mag zelf geen wapen zijn (zie ”Hoe houd je het leuk voor iedereen?”). Humor in gezelschap kan dus een gemeen wapen zijn. Iedereen lacht om de grap. Het slachtoffer moet wel meelachen. Het is tenslotte maar een grap. Hij voelt óók de steek, maar kan daarop niet serieus reageren, omdat het een vrolijke boel is. Je hebt dus met je humor iemand gekwetst én monddood gemaakt in gezelschap. Dat is niet goed.

Zwart-op-wit

Humor kun je ook op papier zetten. Er zijn boeken met humor. Zelf kun je humor in gedichten stoppen. Grappen op papier zijn riskanter dan mondelinge grappen. Ze staan zwart-op-wit en kunnen nagelezen worden. Een mondelinge grap is morgen een grap van gisteren. Maar een grap op papier is morgen nog steeds de grap op papier en kan dan weer net zo veel vreugde of ergernis oproepen als vandaag. Na een week kan iemand er nog boos om worden en dan alsnog zeggen: „Dat was niet leuk van je!”

Oftewel: bij humor op papier moet je tot tien tellen om niet gevaarlijk te worden. Bij gedichten kun je ook nog eens last van slechte rijmelarij hebben. Kromme woordkeus kan de grap uit de bocht laten vliegen. Eigenlijk is het dan lollig leedvermaak. Een ander wordt uitgelachen om wat hij nota bene zelf mag voorlezen.

Er is echter niets op tegen om in gedichten met bepaalde serieuze zaken de gek te steken. Je mag ook mild licht laten schijnen op de eigenaardigheden van de persoon voor wie jij een gedicht gemaakt hebt. Je broertje van 21 zal maar tot over zijn oren verliefd zijn op zijn vriendin. Dat lijkt mij een mooi onderwerp voor een gedicht. Of je moeder heeft recent een van haar eigen strenge regels overtreden. Laat het haar maar even op een leuke manier voelen dat dat niet klopt.

Excuses

Met humor kun je grenzen overschrijden en mensen kwetsen. Daar hebben ze dan last van. Je kunt er zelf ook last van hebben, zonder dat het slachtoffer geklaagd heeft. Als je op bed ligt, denk je nog eens na over wat je die dag allemaal gezegd hebt. Jouw grap richting een collega zit jou zelf dwars. Die collega was sprakeloos toen je de grap maakte en de anderen moesten lachen. Eigenlijk heb je hem een verpakte dreun verkocht. Wees dan een held en stap de volgende dag op die collega af. Maak excuses. Je hebt kans dat die ander dan zegt dat het wel meeviel met de vernedering.

Het kan ook nodig blijken dat je iets moet uitpraten. Op iemand afstappen na een mislukte grap moet je niet alleen doen als die ander je baas is. Durf dat ook bij een leerling te doen die jij in de klas voor schut gezet hebt. Ook je kind heeft recht op excuses als je als ouder te grappig geweest bent.

Of je nu wel of geen pakjesavond met elkaar organiseert, houd het gezellig als groep. Eet met elkaar. Geef ieder op zijn tijd cadeautjes. Spaar geen vuil op waarover je lang gezwegen hebt om dat in één keer te spuien. Zet het gedrag van anderen in het relativerende licht van jouw humor. Zorg ervoor dat iedereen kan lachen, ook de persoon over wie het gaat. En lach smakelijk mee als er de gek met jou gestoken wordt.