Wat een binnenkomer! De eerste zin in het boek ”Genesis” van de Amerikaanse literaire schrijver Marilynne Robinson luidt: „De Bijbel is een theodicee, een meditatie over het probleem van het kwaad.” De Bijbel is theologie, omdat de spanning tussen het kwaad en de goede God maximaal beschreven wordt. Die spanning houdt de auteur het hele boek vol omdat dat spanningsveld volgens haar het eigene weergeeft van de Bijbelse literatuur. Dát is nu de Bijbel: Gods verslag van Zijn verbazingwekkende genade tegen de achtergrond van het „gedoe op aarde” en zelfs het kwaad van mensen. Waar oude oosterse mythen en legenden verklaringen en redenen zoeken voor het bestaan van het kwaad, leed en onrecht, laat de Bijbel deze ongemakkelijke spanning staan. Dwars daardoorheen volvoert God Zijn plan: wat mensen ten kwade denken, denkt God ten goede. Menselijk handelen, verantwoordelijkheid én vrijheid maken dat er interactie plaatsvindt tussen de hemel en de aarde. De mens reageert op Gods ingrijpen en God reageert op menselijke actie.

Deze interactie is asymmetrisch van aard, anders gezegd: Robinson laat zien dat het eigene van de Bijbelse geschiedenis is dat de menselijke ervaring consequent tegen de achtergrond van én binnen de kosmische geschiedenis plaatsvindt. God en mens zijn twee totaal verschillende grootheden, maar toch is de mens een speler van formaat in Gods wereld. Ergens anders zegt ze het zo: „De mens is een morele speler in het drama.”

Terwijl op aarde sinds Genesis 3 gerebelleerd en gefaald wordt, blijven mensen onverminderd voorwerpen van Gods zorg en genade. Of het nu gaat om Noach of Abram, Izak of Jozef: opmerkelijk realistisch schetst Robinson hun levens, waarbij in die tekening telkens de weerslag te zien is van Gods betrokkenheid.

Robinson geeft hoog op van de mens, als schepsel Gods. Die liefdevolle tekening van de mens kennen we ook uit haar romans en bijvoorbeeld in de bundel essays ”Wat doen wij hier?” (2018).

Wervelende tocht

Vanuit het perspectief van Gods verbond met Abraham hervertelt de auteur als het ware het boek Genesis. Daarbij heeft ze bijzondere interesse voor de literaire en narratieve kenmerken van de tekst. Met grote fijngevoeligheid schetst ze Bijbelse personen, hun karakters, hun wijze van doen. Onze gewoonte om de Schrift stukje bij beetje te lezen, doet volgens haar geen recht aan de grotere structuren van de tekst, de ontwikkeling van de personages en de verhalen. De kracht van Robinsons lezing van Genesis is dat ze daar juist wél aandacht voor heeft.

Lees ook

Inzicht bieden, niet oordelen

Robinson is een begenadigd schrijfster. Ze weet je mee te nemen in een wervelende tocht door de oergeschiedenis. Niet voor niets is ze gelauwerd auteur, onder andere vanwege de prijs die ze ontving voor haar bekende roman ”Gilead” (2004). Als geen ander zorgt ze met haar literaire insteek voor onvermoede perspectieven. Met name op die momenten in Israëls geschiedenis dat het erom spant (zal God de band met Zijn volk doorknippen?) weet zij op ontroerende wijze de genade van God te laten schitteren. Bijvoorbeeld bij de vreselijke dood van Simeon en Levi (Genesis 38). Ondanks afschuwelijke misdaden en heiligschennis wordt verteld dat de Hebreeuwse tekst de schanddaden niet verzacht, en dat God desondanks Zijn verbond met Abraham bevestigt. Als het van mensen afhing, was de band allang doorgesneden. Maar God…!

Het Nieuwe Testament

Op zulke momenten aangekomen verlangde ik dat de lijn nog verder doorgetrokken werd, tot op Gods handelen in Christus. Maar dat gebeurt zelden. Er zitten zeker wel openingen in naar het Nieuwe Testament, soms worden er dwarsverbanden gelegd –bijvoorbeeld bij de ontmoeting tussen Jakob en Ezau–, maar het volle zicht op de vervulling in Christus breekt niet door. Hoewel Robinson de grondovertuiging verwoordt dat Genesis de bijzondere geschiedenis vertelt van „Gods loyaliteit tegenover de rebellerende mensheid”, hunkerde ik tijdens de lezing meer en meer naar een christocentrische lezing. De literaire lezing van Genesis heeft haar waarde, maar de woorden van de tekst en de lijnen in dit boek roepen om meer. Hier wreekt zich een lezing van het boek Genesis die losgekoppeld wordt van de bredere canonieke verbanden en zijn vervulling in het Nieuwe Testament.

De aanpak van Robinson is helder: een literaire lezing en een voortdurend contrasteren van de tekst van Genesis met teksten uit de context van die tijd bewijzen hun waarde. Haar stem is ook een verademing in de academische wereld, waar een modernistische lezing van de tekst lang gemeengoed was en nog steeds is. Het boek Genesis is volgens die lezing niet meer dan een verzameling documenten, zonder achterliggende, verbindende visie, een fabel zonder enige waarheidsclaims.

Historische context

Hoewel Robinson geen theoloog is, doet ze (al op de eerste bladzijden) stevige theologische claims, zonder die bevredigend uit te werken. De historische realiteit van schepping en zondeval wordt niet ontkend, maar wordt van secundair belang geacht. Ze gaat uit van een lange wordingsgeschiedenis van het boek Genesis, maar haar reflectie op de inspiratie van deze heilige teksten stelt mij als theoloog teleur. Door de nadruk op het proces van redactie en tekstuele overlevering van Genesis wordt het volle pond gegeven aan de historische context en de menselijke inbreng, maar wordt Gods zorg in dit proces ten onrechte verzwegen. Ook met het canonisatieproces van de Schrift is ze snel klaar: de canon –het geheel van alle Bijbelboeken– is vastgesteld door synodes. Daar is echt wel meer over te zeggen en ik mis hier de rol van de Heilige Geest.

Ondanks deze theologische kanttekeningen hielp de lezing van Robinson mij in het ontwikkelen van gevoeligheid voor de theologische tekst, die tegelijk indrukwekkende literatuur is. Hoe wonderlijk is Gods getuigenis!

Genesis, Marilynne Robinson; uitg. KokBoekencentrum; 256 blz.; € 24,99