Het kan niemand meer zijn ontgaan: in dit jubileumjaar wordt allerwegen herdacht dat Maarten Luther 500 jaar geleden met enkele hamerslagen de Reformatie inluidde. (De vorige zin bevat één onzekerheid en één onjuistheid, maar daar gaat het nu even niet over; het is een mooi beeld.)

Historici, kerkhistorici en theologen hebben veel energie in nieuw onderzoek gestoken, en presenteren dat op congressen en herdenkingsbijeenkomsten. Tot grote verrassingen heeft dat geloof ik niet geleid. Overal wordt de lof van de Reformatie bezongen, en alle lezingen lijken vooral te bevestigen wat we zo ongeveer al wisten. En natuurlijk: dat we, wij protestanten, gelijk hebben.

Maar het komt mij voor dat het edele vak van de kerkgeschiedenis daarvoor nou juist níet in het leven is geroepen. Een onbevangen studie van het verleden zou ons juist niet moeten leren wat we al wisten, maar zou ons moeten doen stuiten op dingen die we vergeten zijn, veronachtzaamd hebben, op zaken die verloren zijn gegaan of mis zijn gelopen. Dat kan tot heilzame aanvullingen en correcties in het heden leiden en zelfs, naar het bekende woord van de Engelse middeleeuwenkenner Richard Southern, een begin van wedergeboorte inluiden.

Secularisatie

Wie geen zin heeft in meer van hetzelfde zou eens een boek kunnen lezen dat kritische vragen bij de Reformatie stelt. Niet dat zo’n boek in alle opzichten gelijk zal hebben, maar het kan een kritische reflectie bevorderen. En wat is heilzamer dan dat? Alleen zó immers blijft (of wordt) een traditie een levende traditie.

Een zo’n boek verscheen in 2012, maar was mij tot nog toe ontgaan. Het is van de hand van een rooms-katholieke historicus, Brad S. Gregory. Hij is verbonden aan de al even rooms-katholieke universiteit van Notre Dame in de Verenigde Staten. De titel van zijn boek luidt: ”The Unintended Reformation” (Harvard University Press). Dat zou je kunnen vertalen als “De onbedoelde Reformatie”. Bedoeld is dan dat de Reformatie gevolgen heeft gehad die zeker onbedoeld waren, maar waar we ondertussen wel mee te maken hebben.

Van een katholieke historicus verwachten we een kritisch boek over onze gekoesterde Reformatie. En als hij dan ook nog schrijft dat de Reformatie geen afgesloten episode uit het verleden is, maar een beweging die het leven van iedereen over de gehele wereld tot op de dag van vandaag beïnvloedt, dan denken we al gauw: was het maar waar! Maar Gregory bedoelt dat de secularisatie van onze samenleving (met name in Europa en Amerika) vooral door de Reformatie is veroorzaakt. Indirect, niet onmiddellijk, en natuurlijk vooral onbedoeld, maar toch.

Hebzucht

Hoe dat zo? De westerse wereld van vandaag is een uitzonderlijk complex, verward geheel. Dat is het gevolg van onze verwerping en transformatie van de wereld van het christelijk geloof van de late middeleeuwen, en in dit proces was de Reformatie de kritische waterscheiding. Niet dat die late middeleeuwen een gouden tijdperk waren, waarnaar we terug zouden moeten keren – als dat al mogelijk was.

Een probleem dat in die tijd heftig is bediscussieerd, was de kloof tussen de theorie van het officiële geloof en de praktijk van het christelijk leven van alledag. De Reformatie zei dat die kloof was ontstaan door een verkeerde leer. De ware leer kon worden herontdekt door een terugkeer tot de Bijbel. Die moest iedereen kunnen lezen.

Deze keuze heeft een baaierd van ongewilde onenigheid in het leven geroepen. Dit uiteenvallen van de samenleving in tegenstrijdige geloofsovertuigingen kon politiek en sociaal alleen in goede banen worden geleid in liberale staten, waarin het geloof geprivatiseerd werd en religie en het publieke leven streng werden gescheiden. Iedere burger kreeg politiek beschermde rechten op vrijheden, maar die vrijheden waren niet onvoorwaardelijk en kwamen onder controle van de staat te staan. Een hyperpluralistische samenleving was het gevolg. Wat voor publiek leven of gemeenschappelijke cultuur is nog mogelijk in samenlevingen waarvan de leden steeds minder overtuigingen, waarden en normen met elkaar delen? En deze samenlevingen zijn, onbedoeld, de gevolgen van een ontwikkeling die door de breuk van de Reformatie in gang is gezet.

Dan hebben we het nog niet over het economische leven gehad. Ergens tussen de meditaties van Wessel Gansfort en de Christenreis van John Bunyan is een christelijke doodzonde, de hebzucht, langzaam maar zeker tot een deugd verklaard. Tot de enige deugd zelfs die wij nog met elkaar delen in moderne, geseculariseerde samenlevingen. Het kapitalisme is zonder de Reformatie ondenkbaar, en daarmee dus ook de wereld van consumentisme, globalisering en milieuproblematiek.

Repareren?

Zo samengevat, is het een verhaal van ”grote stappen, gauw thuis”. Dit stukje doet dan ook groot onrecht aan het geleerde boek van Gregory, en aan de dwingende kracht van zijn stevig onderbouwde betoog. Het is te gemakkelijk om de kwesties die Gregory oprakelt theologisch afwijzend tegemoet te treden. Historisch is het betoog van Gregory juist, hoe onbedoeld die gevolgen voor de zestiende-eeuwers ook waren, en hoezeer wij nu de politieke, religieuze en maatschappelijke gevolgen van de keuzes van toen ook betreuren.

We zouden de herdenking van 500 jaar Reformatie enige glans kunnen geven door deze feiten onder ogen te zien. De Reformatie blijkt deels, in haar onbedoelde gevolgen, mislukt. Wat zat er in die Reformatie dat deze mislukking niet heeft voorkomen? En hoe zouden we die onbedoelde en ongewenste gevolgen kunnen repareren? Dat lijken me zinnige vragen, die meer onze aandacht verdienen dan al die bekende antwoorden op niet-gestelde vragen.