Lutherstad Wittenberg, een warme dinsdag in mei. Groepjes Koreanen laten zich fotograferen voor de bronzen deuren van de Slotkerk met daarop Luthers 95 stellingen. De 94e luidt: „Men moet de christenen aansporen, erop bedacht te zijn, dat zij hun Hoofd Christus door lijden, dood en hel heen navolgen.”

Loop je de straat uit, dan kom je –langs de markt met het stadhuis en de standbeelden van Luther en Melanchthon– vanzelf bij het Augusteum. Hier is de expositie ”Luther! 95 Schätze – 95 Menschen” ondergebracht. Werklieden leggen de laatste hand aan de herinrichting van de binnenplaats; ook de restauratie van het naastgelegen Lutherhuis lijkt bijna afgerond.

Gevestigde orde

Hoe breng je een zestiende-eeuwse kerkhervormer zo dicht mogelijk bij (seculiere) mensen die vijf eeuwen later leven? Voor die vraag moeten ook de samenstellers van de expositie ”Luther! 95 schatten – 95 mensen” zich gesteld hebben gezien. Het resultaat is een tentoonstelling waarop niet alleen aandacht is voor Luther („95 schatten”), maar ook voor „95 mensen” na hem die iets, of niets, met de reformator hadden, beroemde en minder beroemde personen, omstreden figuren of juist helden – die het evenals hij aandurfden om het op te nemen tegen de gevestigde orde.

De Amerikaanse baptistenvoorganger Martin Luther King jr. bijvoorbeeld, met zijn geweldloze verzet tegen de rassenscheiding in de Verenigde Staten („I have a dream”). In 1968 werd hij doodgeschoten, 39 jaar oud.

Of de Amerikaanse it-specialist Edward Snowden (1983), die de geheime spionagepraktijken van de veiligheidsdienst NSA aan de kaak stelde. „Tussen hem en Luther zijn enkele parallellen. Beiden keren zich tegen de machtigen van hun tijd, en gebruiken de moderne communicatiemiddelen om machtsmisbruik aan de kaak te stellen. Bovendien wordt over beiden zeer verschillend geoordeeld. Vooral echter gaat voor beiden het geweten van de enkeling vóór de belangen van het instituut.”

Aandacht is er ook voor de lutherse dichter Paul Gerhardt en de musici Johann Sebastian Bach, Felix Mendelssohn-Bartholdy en (de van huisuit rooms-katholieke) Max Reger. En voor de filosoof Friedrich Nietszche, en de Russische auteur Fjodor Dostojevski.

Streicher

Ronduit controversieel is de nationaalsocialistische politicus Julius Streicher, bekend van zijn antisemitische weekblad Der Stürmer. Hij wist zich evenwel gesteund door… Luther. Toen hij in 1946 voor het tribunaal in Neurenberg stond, verdedigde hij zich zo: „Antisemitische standpunten in de pers hebben in Duitsland eeuwenlang bestaan. Een boek dat ik in mijn bezit had, van de hand van dr. Martin Luther, werd in beslag genomen. Als dat boek hier zou worden onderzocht, zou blijken dat dr. Martin Luther vandaag beslist aan mijn kant zou hebben gestaan.” Desondanks werd Streicher geëxecuteerd.

Maar ook de verzetstheoloog Dietrich Bonhoeffer komt langs, en de jonge verzetsstrijdster Sophie Scholl. Beiden moesten hun moed met hun leven bekopen.

Dat laatste gold eveneens voor Henning von Tresckow. De Duitse legerofficier was een van de weinige lutheranen die deel uitmaakten van de militaire „opstand van het geweten” tegen Adolf Hitler. Een uitspraak van hem luidt: „De zedelijke waarde van een mens begint pas daar waar hij bereid is om voor zijn overtuiging zijn leven te geven.” Toen de aanslag op Hitler op 20 juli 1944 faalde, benam Von Tresckow zich aan het Oostfront het leven.

In een vitrine ligt een Koran met daarin een voorwoord van Luther. Erbij een portret van de islamitische geleerde Sir Sayyid Ahmed Khan (India, 1817-1898), die zich ook met christelijke theologie bezighield. „Hij komt tot de conclusie dat de Reformatie met haar Schriftprincipe door de Koran moet zijn geïnspireerd, en speculeert zelfs dat Luther, als hij langer geleefd zou hebben, moslim geworden was.”

Rusteloos worstelen

Wie zo langzamerhand toch wat meer wil weten over Luther zélf, moet een verdieping lager. Maar krijgt dan ook wat.

Uitvoerig gaat de tentoonstelling in op de tijd waarin de Duitse reformator leefde, en op de ontwikkeling die hij doormaakte. „In het klooster geraakt Luther in een persoonlijke crisis. Hij ervaart zichzelf als zondaar, als hopeloos mens vol gebreken. Zijn excessief bidden, biechten en vasten vallen zijn medebroeders op, evenals overigens zijn intensief Bijbellezen en zijn rusteloos worstelen om een genadige God. Lange tijd overheerst bij hem het schrikbeeld van de onbarmhartige Christus. De door de kerk aangeboden middelen tot het heil –vooral de heiligen en het sacrament van de boete– helpen hem niet, maar brengen hem nog verder in de vertwijfeling.”

In de loop van zijn studie theologie „leert Luther een andere, genadige Christus kennen.” Uiteindelijk komt hij tot de ontdekking dat „niet het doen van de mens hem rechtvaardig kan maken, maar alleen het geloof in God, Die hem door Christus rechtvaardig maakt. De open debatcultuur aan de Wittenberger universiteit moedigt Luther aan zijn 95 stellingen tegen de aflaat als disputatie op te stellen. Daarmee begint de Reformatie.”

Een groepje Nederlanders houdt stil bij de vitrine met daarin de stellingen. Het blijken studenten te zijn die aan de Universiteit Leiden de studie Duitse taal en cultuur of het keuzevak de Reformatie 1517-2017 volgen, al dan niet in deeltijd. „We reizen met de trein van de ene Reformatiestad naar de andere”, vertelt een oudere dame. „Gisteren waren we in Leipzig, hierna gaan we naar Berlijn.”

Columbus

Luther leefde in de tijd van Copernicus en Columbus, wier ontdekkingen grote gevolgen hadden voor de manier waarop mensen tegen de wereld aankeken. Hoe ging hij daarmee om? „In den beginne”, verwoordt de expositie het, was voor Luther „niet de oerknal, maar het Woord, en het Woord was God.” Anders gezegd: de Bijbel was voor hem „de belangrijkste bron voor zijn kennis over de wereld.” In zijn geschriften noemt Luther Columbus’ ontdekking van Amerika bijvoorbeeld maar drie keer, „slechts in het voorbijgaan.” De reformator zag zichzelf dan ook niet als kosmopoliet, maar als „iemand uit Mansfeld.” Het ging hem vooral om „het zielenheil” van mensen.

De expositie toont „95 schatten” uit Luthers tijd, waarvan een aantal aan hemzelf toebehoorde. Zijn schrijfkist bijvoorbeeld, en een aantal geschriften van zijn hand. ‘Zijn’ preekstoel uit de Stadskerk ook, waar hij zijn preken in de volkstaal hield. „Er zijn meer dan 2000 preken van hem overgeleverd.”

In het laatste vitrinekastje voor de uitgang is Luthers testament te zien. Hij schreef het op 6 januari 1542, ruim vier jaar voor zijn dood. Als getuigen dienden zijn naaste medewerkers Philippus Melanchthon, Caspar Cruciger en Johannes Bugenhagen. Uit de toelichting: „Luthers veelvuldige gezondheidsproblemen deden hem vaak aan de dood denken. Er is hem veel aan gelegen dat zijn vrouw en kinderen in waardigheid en welstand verder kunnen leven. De overheid verzoekt hij het proces van de Reformatie voort te zetten. Zelf wil hij als „getuige van het Evangelie” in herinnering blijven.”

Met dank aan het Duits Verkeersbureau in Amsterdam.

Wittenberg: Één grote tentoonstelling

De tentoonstelling ”Luther! 95 schatten – 95 mensen: Luthers tastbare erfenis” in Wittenberg is een van de drie Duitse „Sonderausstellungen” die tot en met 5 november te zien zijn naar aanleiding van het feit dat het op 31 oktober precies vijf eeuwen geleden is dat Maarten Luther zijn 95 stellingen tegen de aflaat publiceerde. De andere twee bevinden zich in Berlijn (”Het Luthereffect: 500 jaar protestantisme in de wereld”) en op kasteel de Wartburg bij Eisenach (”Luther en de Duitsers: hoe elk tijdperk zijn eigen Lutherbeeld vormde”). De drie exposities staan onder beschermheerschap van de Duitse bondspresident, Frank-Walter Steinmeier.

Bij deze nationale tentoonstellingen blijft het dit jaar echter niet – en dat is zacht uitgedrukt. Tot in de kleinste Duitse dorpen toe is er aandacht voor ”1517” en de gevolgen die Luthers „Thesenanschlag” heeft gehad. De website luther2017.de beoogt een zo compleet mogelijk overzicht te bieden.

Wittenberg lijkt –logisch– de kroon te spannen als het gaat om exposities en evenementen rond 500 jaar Reformatie. Behalve de nationale Luthertentoonstelling in het Augusteum is er bijvoorbeeld de Wereldtentoonstelling Reformatie, in de parken rond de historische binnenstad. Motto hiervan is ”Poorten van de vrijheid”. Verder is er het reusachtige ”Asisi-panorama Luther 1517”, een project van de Iraans-Duitse kunstenaar Yadegar Asisi. In de oude gevangenis van Wittenberg is daarnaast de expositie ”Luther en de avant-garde” te zien. En dan zijn er nog het Lutherhuis (en Melanchthonhuis, en Cranachhuis), de Stadskerk (waar Luther talloze keren is voorgegaan) en, natuurlijk, de Slotkerk – waar het allemaal begon. Oftewel: eigenlijk is Lutherstad Wittenberg één grote tentoonstelling.

lutherstadt-wittenberg.de/luther-2017/

—

”Vom Himmel kam der Engel Schar”

Maarten Luther vervaardigde minstens 35 teksten voor kerkliederen; in bijna de helft van de gevallen bedacht hij ook de melodie erbij. Helaas zijn maar twee manuscripten –handschriften van Luther zelf dus– bewaard gebleven. Eén ervan is op de expositie te zien: de tekst van het lied ”Vom Himmel kam der Engel Schar”, een kerstlied dat de kerkhervormer in 1543 publiceerde.

De verbinding die Luther in zijn liederen legde tussen „krachtig, toegankelijk taalgebruik” en „gemakkelijk zingbare melodieën” werkte mee aan een snelle verspreiding van de reformatorische boodschap, vermeldt de toelichting. „De liederen werden niet alleen in de kerk gezongen, maar ook in de scholen en thuis in het gezin.”