Elke zondagochtend is het druk op het industrieterrein aan de rand van Veenendaal. Parkeerwachters dirigeren automobilisten het terrein van de Basiliek op, terwijl voetgangers hun weg naar de ingang zoeken. De rij voor de koffie is lang. Maar de gezinnen en jongeren die de kerk binnenstromen zijn er niet alleen om de koffie en het gezellige babbeltje dat daarbij hoort.

Tweemaal per zondag komen honderden mensen bij elkaar in de Basiliek, die meer weg heeft van een evenementenhal dan van een kerk. Ze komen er om het Evangelie te horen. Én de band.

Lees ook

Voor een korte kick de kerkbank in

De website van de evangelische gemeente ziet er gelikt uit, missie en visie zijn bondig verwoord en alle activiteiten staan keurig uitgestald. Er zijn toerustingsavonden, de ”Grow-avonden”, er is een afdeling ”We are young” waar de jongeren van de gemeente elkaar ontmoeten en samen activiteiten ondernemen. Er is kinderwerk en er zijn cursussen voor de gemeenteleden. De kerk heeft een app en vrijwel alle preken zijn terug te vinden op het YouTubekanaal dat bijna 6000 abonnees heeft. Voor elk wat wils dus, en precies aansluitend bij de maatschappij van nu.

Mozaïek0318 staat voor drie dingen, volgens de website: „God aanbidden, elkaar liefhebben en onze omgeving dienen.” De onderlinge band is belangrijk, zo staat op de site beschreven. „Ons doel is dat iedereen het gevoel van ”erbij horen” ervaart en zich gezien en geliefd weet! Niet alleen door onze Vader, maar ook door elkaar.” Mozaïek0318 wil een gemeenschap vormen, waar iedereen welkom is: „Wij geloven dat Jezus van je houdt. Wie je ook bent, waar je ook vandaan komt en wat jouw verhaal ook is.”

Die openheid heeft effect. De kerk werd in 2012 opgestart onder leiding van voorganger en bandleider Kees Kraayenoord. Die overigens na herhaaldelijke pogingen aangaf niet beschikbaar te zijn voor een interview. Ook de andere voorgangers van de gemeente waren niet bereid om medewerking te verlenen aan een gesprek. Zij gaven aan andere prioriteiten te hebben.

Inmiddels heeft Mozaïek0318 ruim 3000 leden en is de gemeente bezig met het opzetten van een zustergemeente in Bunschoten-Spakenburg. Naar verluidt hebben veel van de leden –of, zoals Mozaïek hen zelf noemt: „delen”– van de Veenendaalse Mozaïek een achtergrond in een van de reformatorische kerken.

Internationale trend

De snelle groei van een gemeente als Mozaïek0318 past in een internationale trend. Dat constateert dr. Miranda Klaver, universitair docent antropologie van religie aan de Vrije Universiteit (VU) Amsterdam. „In binnen- en buitenland zie je onafhankelijke kerken opkomen, die niet zijn aangesloten bij een denominatie. Zulke gemeenten ontstaan vaak in een huiskamer.”

Mozaïek0318 vertoont kenmerken die thuishoren in het bredere spectrum van evangelische gemeenten, aldus Klaver. „De gemeente past in een wereldwijd patroon, ondanks dat het om een lokaal fenomeen lijkt te gaan. Dit soort gemeenten komen we ook tegen in Amerika, Australië, Azië en Afrika. Je ziet dat in de kerkdienst nieuwe mediavormen worden toegepast. Een donkere zaal, een podium, geperfectioneerde muziek… Daarin is de Australische ”Hillsong Church” een belangrijk voorbeeld geweest.”

Mozaïek0318 is opgericht door musicus Kees Kraayenoord. „De muziek speelt een voorname rol, maar de preek is ook een belangrijk hoogtepunt in de dienst”, legt Klaver uit. „Daar wordt rustig drie kwartier voor uitgetrokken. De uitleg is veelal thematisch. De leefwereld van de hoorder staat centraal. Daarbij ligt het taalgebruik heel dicht bij het alledaagse. Dat is hetzelfde bij de liedteksten, trouwens.”

Kraayenoord heeft „heel wat in huis”, zegt de Amsterdamse antropologe. „Hij volgde een gedegen theologische opleiding én hij is een goed musicus. Die eigenschappen vormen een unieke combinatie. Dat is bij iemand als Peter Paauwe van Doorbrekers in Barneveld toch anders. Bij hem hoor je wel in zijn spreken dat hij afkomstig is uit de Gereformeerde Gemeenten. Maar hij heeft niet de theologische bagage die Kraayenoord wel heeft.”

Kees-effect

Mozaïek0318 draait overigens niet alleen op Kees Kraayenoord, al is wel duidelijk iets zichtbaar van wat Klaver het „Kees-effect” noemt. „Ook in De Meerkerk in Hoofddorp, de baptistengemeente van ds. Wigle Tamboer, was de muzikale begeleiding van Kraayenoord zeer populair. Inmiddels is er rondom Kraayenoord een leiderschapsteam georganiseerd. Dat maakt de gemeente minder kwetsbaar, ook naar de toekomst toe.”

Mensen die naar onafhankelijke evangelische kerken gaan, zijn vaak voor tachtig à negentig procent afkomstig uit andere gemeenten, stelt Klaver. „Dat betekent dat slechts een tiende van de gemeenteleden buitenkerkelijk was. Dat lijkt weinig, maar is relatief veel in vergelijking met de samenstelling van gemeenten in traditionele verbanden.”

Mensen sluiten zich volgens Klaver tegenwoordig sneller aan bij een andere kerkelijke gemeente. „Er zijn veel conferenties. Neem Opwekking in Flevoland, waar de helft van de bezoekers niet uit baptistengemeenten of evangelische gemeenten afkomstig is. Dat zegt ook wat. Daarnaast komen mensen via internet in aanraking met alternatieve vormen van spiritualiteit.”

De christelijke wereld is in de ogen van de universitair docent uit Amsterdam aan het veranderen. „Bestaande kerken doen te weinig aan zelfreflectie. Veel vragen worden niet gesteld. Daar lopen jongere en oudere kerkgangers tegenaan. Er wordt vaak heel defensief gereageerd en de discussie spitst zich gauw toe op theologische beschouwingen over de vrije wil. Maar is er niet veel meer om over te spreken?”

Doop

De doop vormt volgens Klaver een heikel punt. „Mensen die vanuit de reformatorische kerken overstappen naar Mozaïek0318 zijn vaak vastgelopen op een bepaalde uitleg van de uitverkiezing. Ze weten nooit of ze zich wel een kind van God mogen noemen. In een evangelische gemeente ervaren zij dat ze erbij horen. De doop door onderdompeling is dan voor hen een krachtig symbool dat staat voor het begin van een nieuw leven met God.”

In veel gevallen zijn de dopelingen als kind al gedoopt. „In het verleden gingen evangelische gemeenten daar niet altijd even tactisch mee om. De overdoop was dan echt de markering van een breuk met het verleden. Tegenwoordig wordt bijvoorbeeld tijdens de dienst door de voorganger vaker waarderend gesproken over de keuze die de ouders van de dopeling in het verleden hebben gemaakt. Maar het blijft een lastige discussie.”

Er zijn gemeenten waar je alleen volledig lid kunt zijn wanneer je als volwassene gedoopt bent. „Denk bijvoorbeeld aan bepaalde baptistenkerken, die een hoge visie op de doop en op lidmaatschap hebben.” Anderzijds kennen kerken zoals Hillsong geen formeel lidmaatschap. „Daar kun je alleen je mailadres achterlaten. Dat type kerken registreert zich als stichting. De betrokkenen van deze kerken kunnen geen invloed op het beleid uitoefenen. In die kerken is dan ook geen sprake van doop en lidmaatschap van de kerk.”

Jongeren hebben daar helemaal geen problemen mee, aldus Klaver. „Behalve van een sportclub worden zij vaak nergens lid meer van. Niet van een vakbond, niet van een politieke partij en dus ook niet van een kerk. Maar ze willen best een gemeenschap vormen.”

De antropologe stelt dat het nog niet duidelijk is hoe toekomstbestendig de zelfstandige evangelische gemeenten zijn. „Deze gemeenten zijn niet hét antwoord op secularisatie en krimp, omdat ook daar de tweede en derde generatie niet standaard betrokken blijven. De jongeren die er zitten, zijn bovendien vaak afkomstig uit bestaande kerken.”

Duurzaam bestaan

Het is volgens de Amsterdamse wetenschapper overigens zeer de vraag of deze gemeenten wel gericht zijn op een duurzaam bestaan. „Theologisch roept dit de vraag op of het erg is dat een gemeente misschien maar twintig of dertig jaar bestaat. Misschien sluit deze vorm juist wel aan op de veranderingen in de wereld. En daarbij: een gemeente als Hillsong in Amsterdam lijkt juist heel erg op het komen en gaan van mensen in te spelen. Daar kun je niet eens lid worden, maar wel bijna direct na binnenkomst meewerken als vrijwilliger voor de periode waarin je aanwezig bent.”

Dit was de eerste aflevering in een tweeluik over de opkomst van zelfstandige evangelische gemeenten. Op zaterdag 6 oktober in het katern Accent deel 2.

Ds. M. L. W. Karels:

Vertrek van gemeenteleden doet pijn

Het kerkelijk landschap van Veenendaal telt enkele tientallen gemeenten. „Daardoor is er al jarenlang sprake van onderling grensverkeer”, constateert ds. M. L. W. Karels, die zelf inmiddels drie jaar predikant is van de hervormde Westerkerk. „Vanuit mijn eigen wijkgemeente hebben zich meerdere gezinnen en jongeren over laten schrijven naar Mozaïek0318. Dat doet pijn. Je verliest als gemeenschap immers leden. Vergelijk het met een lichaam dat een amputatie ondergaat.”

De predikant haast zich om enkele nuancerende opmerkingen te plaatsen. „Ik ben me er heel goed van bewust dat in de Westerkerk ook mensen zitten die eerder lid waren van een andere kerk in Veenendaal. Hun vertrek daar kan ook emoties hebben losgemaakt in die gemeenten. Wij zijn dus zeker niet de enige gemeente die pijn ervaart. Daarnaast is het zo dat iemand die zich laat overschrijven naar Mozaïek0318 ervoor kiest om lid te blijven van een christelijke gemeente. Nog pijnlijker zijn de gevallen waarin mensen zich laten uitschrijven ”naar nergens”. Die hebben de kerk helemaal de rug toegekeerd.”

Veel gemeenteleden die overstapten naar Mozaïek0318 waren volgens ds. Karels actief in het kerkenwerk. „Dan merkt de gemeenschap het extra wanneer iemand niet meer komt. Je moet dan bijvoorbeeld op zoek naar vervanging voor mensen in het jeugdwerk. Bij gemeenteleden die wel aan de Westerkerk verbonden blijven, roept dat soms een soort allergie op tegen Mozaïek0318. Maar er zijn ook gemeenteleden die juist positief staan tegenover wat Mozaïek0318 organiseert of die er dankbaar voor zijn, omdat hun kinderen daar een plek hebben gevonden.”

De hervormde predikant merkt wel dat de opkomst van Mozaïek0318 ook theologische vragen oproept. „Hoe moet je een gemeente als deze duiden? Wat zegt het dat deze gemeente opkomt in een plaats waar al veel kerken zijn, maar waar de secularisatie ook toeslaat? Hoe verhoudt zich zo’n nieuwe gemeente tot de kerkgeschiedenis? Waar liggen de wortels? Al zijn zulke vragen wel lastig in begrijpelijke taal aan gemeenteleden uit te leggen. Zeker in de huidige tijd, nu mensen niet meer zo gebonden zijn aan één bepaalde kerkelijke gemeente of een ‘eigen’ kerkverband. De jonge generatie, maar ook dertigers en veertigers die een gezin hebben met kinderen, zijn niet meer zo honkvast. Mensen kijken eerder naar waar ze zich thuisvoelen.”

In het kader van de grote thema’s van kerk en geloof vond binnen de Westerkerkgemeente afgelopen seizoen een bezinning plaats rond het thema doop. „Bij zo’n thema krijg je dan ook te maken met gemeenteleden die in familie- of vriendenkring te maken hebben gehad met mensen die zich –al dan niet opnieuw– hebben laten dopen, zoals bij Mozaïek0318.”

In de liturgie van de wijkgemeente is plaats voor liederen met een evangelische inslag. „Daarbij staan we als hervormde gemeente echter wel bewust in onze eigen kerkelijke traditie, wat naar voren komt in hoe de liturgie vorm en inhoud krijgt.”