De klokken van de Gedächtniskirche luiden al om half zes voor de herdenkingsdienst. Hoe er te komen? Vanaf de Kantstrasse lukt het om kwart voor zes niet meer om, via de Joachimtalerstrasse, bij de kerk te komen. Overal mensen. Op diverse plaatsen leggen ze bloemen of zetten ze kaarsen neer. Iemand zingt een lied over shalom. Cameraploegen interviewen aanwezigen.

Een grote stroom mensen dromt via de Kantstrasse naar de Kurfürstendamm. Vandaar kun je wel dichtbij de kerk komen, maar… niet erin. Het terrein dichtbij de Gedächtniskirche –waar maandagavond de aanslag plaatshad– is afgezet met roodwitte linten. Daarachter om de paar meter een politieagent met kogelvrije vesten en automatisch geweren. „Nee, ook voor de pers geen toegang meer. Alles is vol.”

De mensen staan rijendik te wachten, groot en klein, oud en jong, blank en bruin. Sommigen hebben een bloem in de hand, anderen een kaars. Er wordt nauwelijks gesproken. Ze zijn allemaal voor de dienst gekomen. Als die begonnen is, blijven ze stil staan. Een vrouw draait zich om als iemand begint te praten en zegt dat men stil moet zijn, omdat er een godsdienstoefening aan de gang is.

Muziek

Het begin van de dienst, om 18.00 uur, wordt gemarkeerd door orgelmuziek. Als er even later weer muziek klinkt en gezongen wordt, zingt een vrouw mee: ”Sieh, dein König kommt zu dir!”

Het geluid van de toespraken is buiten te horen, maar het is niet te verstaan wat er gezegd wordt, behalve misschien aan de andere kant van de kerk. Toch blijven de mensen staan.

Onder hen bevinden zich kerkgangers –zoals de vrouw die meezingt– maar ook mensen zoals Marjan Sielmaja, moslima en van oorsprong Iraanse. Ze werkt in een van de kantoorgebouwen hier. Maandagavond was ze nog op kantoor toen de aanslag met de vrachtwagen plaatshad. Ze werd weggeleid en heeft toen verder weinig meegekregen van wat er gebeurd was, zegt ze. „Ik moet er niet aan denken dat ik op het moment van de aanslag op de Kerstmarkt was. Dan had mijn dochterje nu geen moeder meer gehad.”

Moslime für Frieden

Iets verderop staat een groep moslims. Ze dragen alle een blauw-wit shirt met de woorden ”Moslime für Frieden” en ”Liebe für Alle”. Hasman Achmad vertelt dat de groep Ahmadiyyamoslims die shirts al langer draagt en dat ze bijvoorbeeld regelmatig straten van Berlijn schoonvegen. „Moslims hebben niet alleen terrorisme meegebracht maar ook vrede”, zegt hij.

Barbarij

Een mevrouw die haar naam niet wil zeggen, is boos. „De misdadigers zitten binnen”, laat ze weten. „Dat zijn de politici en andere hoogwaardigheidsbekleders. Zij zijn verantwoordelijk voor wat er gebeurd is. Ze moeten optreden en ervoor zorgen dat zoiets niet meer gebeurt.” Ook elders klinkt felle kritiek op Merkels vluchtelingenbeleid.

Kaj Münchaus, die even komt kijken omdat hij net passeerde, heeft de oplossing paraat. „Rosa Luxemburg zei het al: „Het wordt socialisme of barbarij. We lijken de weg naar de barbarij te hebben ingeslagen. We moeten terug naar het echte socialisme.” De tachtigjarige zal zich zo nodig inzetten om de komst ervan te versnellen. „Mijn vader heeft nog meegedaan aan het verzet tegen Hitler. Ik voel me nog net zo gedreven als mijn vader.”

Liefde

Het is tien voor zeven. De dienst in de Gedächtniskirche is ten einde. Eerst komen deftige, in het zwart geklede mensen naar buiten. De Mercedessen rijden voor. De kraam met Currywurst doet goede zaken. Veel winkels in de omgeving zijn open, de kerstmarkten niet.

Iemand die bij de plechtigheid was, vertelt dat er veel politieke en kerkelijke hoogwaardigheidsbekleders aanwezig waren, onder wie bondskanselier Angela Merkel, minister van Financiën Wolfgang Schäuble en de burgemeester van Berlijn, Michael Müller. De sprekers maakten de zin af: „Wir sind hier zusammen weil…” (wij zijn hier bij elkaar omdat…” De boodschap van de sprekers was dat liefde de haat overwint.

Ruïne

Bisschop Markus Dröge van de Evangelische Kerk Berlijn-Brandenburg-schlesische Oberlausitz, gaf als boodschap mee: „Wij geven de terreur niet het recht ons uit elkaar te laten drijven alleen omdat wij uit verschillende culturen stammen of op verschillende manieren ons geloof of wereldbeschouwing beleven.”

Van de ruïne van de Kaiser-Wilhelm-Gedächtniskirche (naast het moderne kerkgebouw) gaat de boodschap uit dat verzoening sterker is dan haat, aldus bisschop Dröge. „Met deze boodschap kunnen we leven en zullen we leven en zullen we het geweld overwinnen.”