Een gesprek met een vrouw die deelnam aan een project om de Bijbel in een jaar te lezen, bleef dr. Sam Janse bij. Ze legde de predikant voor dat de geweldsteksten in het Oude Testament haar zo tegen de borst stuitten, dat haar geloof wankelde. In een vorige week verschenen boek beschrijft de predikant daarom hoe christenen kunnen omgaan met ongemakkelijke teksten vol geweld.
Woensdagavond. In de talkshow Pauw mag predikant dr. P. J. Visser uitleggen dat het hem stoort dat in de media over de Bijbel op „ongenuanceerde en ondeskundige wijze” wordt gesproken. Meteen krijgt hij geweldsteksten uit het Oude Testament voorgeschoteld, zoals de opdracht aan Israël om bij invallen in steden buiten het Beloofde Land alle leven te vernietigen.
Eens temeer maakt de benadering in het tv-programma duidelijk hoezeer de geweldsteksten in de Bijbel een rol spelen in het publieke debat, stelt dr. Janse (67). De emeritus predikant van de Protestantse Kerk in Nederland schreef in 2006 ”De tegenstem van Jezus”. Daarin concludeert hij dat God in het Oude Testament niet wil dat hele volksstammen worden afgeslacht.
In zijn vorige week verschenen boek ”Is het de schuld van de ENE? In gesprek met Paul Cliteur en anderen over monotheïsme en geweld” nuanceert dr. Janse zijn standpunt. „Ik ben steeds duidelijker gaan zien dat de nieuwtestamentische opdracht van vrede, God liefhebben boven alles en de naaste als jezelf, al begint in het Oude Testament. Jesaja spreekt erover dat vele volken zullen opgaan naar de berg van de Heere, dat zwaarden worden omgesmeed tot ploegscharen. Jona leert dat je barmhartigheid moet tonen voor je grootste vijand. Er is sprake van een doorlopende lijn naar de geschiedenis van de barmhartige Samaritaan uit Lukas 10.”
Christenen zeggen wellicht: Dat geweld speelde in de tijd van het Oude Testament, de teksten van toen gelden nu niet meer.
„Dat roept wel de vraag op hoe het dan zit met het gezag van de Bijbel. Dat ligt niet zo eenvoudig. Vergelijk geweldsteksten met teksten over huwelijk en seksualiteit. Israël kende het polygame huwelijk, net als omliggende landen. Achteraf zeggen we: Zo wilde God het niet. Denk ook aan slavernij. Daarvan zeggen we nu: Mensonwaardig. Daarentegen dachten mensen in de Bijbelse tijd dat het Gods wil was.
Op eenzelfde manier kun je redeneren als het gaat om de geweldsteksten. Ik zet geen isgelijkteken tussen de Bijbel en Gods openbaring. Geweldsteksten in de Bijbel blijven iets ongemakkelijks houden. Ik ga ervan uit dat mensen hebben opgeschreven wat ze begrepen van Gods openbaring. Dat is per definitie beperkt. Ik zeg niet met Kuitert dat alle spreken over boven van beneden komt. Wel dat er veel van beneden mee komt als mensen dingen van boven opschrijven.”
Het laatste vers van Psalm 137 berijmd, over het verpletteren van kinderen tegen de rotsen, zult u niet laten zingen in de kerk?
„Ik laat deze psalm wel in zijn geheel lezen, maar ik vermoed dat het laatste vers vrijwel nooit wordt gezongen, ook niet in reformatorische kerken.
We leven duizenden jaren later in een andere cultuur. Ook de SGP is niet meer voor steniging van overspeligen. Dat heeft dus te maken met de hermeneutische vraag wat we aan moeten met deze teksten.”
Blijft staan dat mensen als Pauw, schrijver Dimitri Verhulst en filosoof Paul Cliteur regelmatig naar christenen zwaaien met geweldsteksten.
„Het geweld van IS en verwante groepen heeft van seculiere zijde een reactie opgeroepen dat religie, inclusief het christendom, per definitie gewelddadig is. Veel kennis zit daar meestal niet achter, argumenten worden doorgaans niet geboden.”
Kunt u hen en anderen binnen en buiten de kerk inmiddels uitleggen wat de Bijbel in gewelddadige passages wil zeggen?
„Dat kan ik wel, maar daar heb ik het boek voor nodig. Laat ik dit zeggen: gewelddadige teksten zijn veelal ontstaan in spannende tijden, waarin Israël een underdogpositie had, bijvoorbeeld bij de dreiging van ballingschap. Waarbij het opvallend is dat in tweede instantie profeten komen met visioenen van vrede. Als mensen als Pauw alleen het eerste zien, het geweld, hebben ze het grootste deel van de Bijbelse boodschap niet begrepen.”
U gaat het debat aan met Cliteur, maar had u het boek ook kunnen opdragen aan Jeroen Pauw?
„Pauw zou inderdaad nog wat kunnen bijleren en afleren. Maar, en dat is jammer, helaas ontstaat over dit onderwerp in Nederland geen diepgaande discussie. In het Duitse taalgebied gebeurt dat veel sterker. Daar krijgen theologen de ruimte op de opiniepagina’s van de kwaliteitskranten. Waarom wij dat missen? In de kerk zie ik te weinig academisch geschoolde, capabele theologen die de moeite nemen zich in het publieke debat te mengen. Anderzijds is er in de seculiere wereld ook geen behoefte aan. Bij Verhulst en Pauw heb ik tot nu toe weinig openheid kunnen ontdekken om dit gesprek te voeren.”
