Het blijft raadselachtig, zegt prof. dr. Fred van Lieburg, coördinator van het Amsterdam Centre for Religious History (ACRH) aan de Vrije Universiteit. „Rond 1800 zag het er ronduit somber uit voor het christendom in Europa. Je had de Verlichting gehad, kerken liepen leeg, er viel harde religiekritiek te beluisteren. Maar in de loop van de negentiende eeuw ontstaan overal opwekkingsbewegingen, en honderd jaar later bloeit het christendom weer. In 1905 is er bijvoorbeeld de opwekking in Wales, kort daarna zie je de pinksterbeweging opkomen.”

Hoe kon dat? Die vraag staat tijdens de conferentie aan de Vrije Universiteit Amsterdam –met meer dan 25 sprekers– centraal. Van Lieburg: „Benadrukt zal worden dat communicatie hierin een belangrijke rol heeft gespeeld. Er ontstonden in die tijd allerlei Bijbelgenootschappen, zendingsgenootschappen, de Evangelische Alliantie. Ook het aantal tijdschriften nam fors toe. Kortom: christenen in Europa kwamen in contact met elkaar en inspireerden elkaar. Er sloegen vonken over.”

Een ander aspect dat donderdag en vrijdag aan de orde komt, is dat van „duurzaamheid. Wat bleef er in een bepaalde regio achter van een opwekking? Er komen nogal wat sprekers uit Scandinavië, die deel uitmaken van een Scandinavisch netwerk. Zij vertellen iets over opwekkingen in Noorwegen, Finland en Zweden. Duitse onderzoekers gaan in op regionale opwekkingen in Duitsland. De Amerikanen ontbreken deze keer trouwens. Voor hen is even heen en weer naar Amsterdam dan vaak toch te ver.”

Terwijl er over The Great Awakening in de achttiende eeuw, en prediker Jonathan Edwards, ook wel wat te zeggen zou zijn.

„We hebben daarover geen lezingvoorstellen ontvangen. Hopelijk een volgende keer.” Overigens komt het Internationale congres voor wereldevangelisatie in het Zwitserse Lausanne (1974), een initiatief van onder anderen de Amerikaanse evangelist Billy Graham, wel ter sprake. De lezing hierover wordt –vrijdag– verzorgd door dr. Jan Carsten Schnurr van de Vrije Theologische Hogeschool in het Duitse Giessen.

Een belangrijk referaat zal volgens Van Lieburg dat van prof. dr. Klaus Koschorke zijn, emeritus hoogleraar vroege en wereldwijde kerkgeschiedenis in München. „Koschorke is donderdag de eerste spreker. Hij belicht het concept wereldchristendom, waarbij hij veel oog heeft voor de uitbreiding van het christendom naar de Aziatische landen. Media, zoals tijdschriften, periodieken en kranten, vormden daarbij een belangrijk communicatiemiddel. Bedoeling is dat Koschorkes lezing de toon zet voor de hele conferentie, en ook voor de bundel die moet verschijnen.”

In hoeverre is er tijdens de conferentie oog voor de theologische component van opwekkingsbewegingen: opwekking als –als het goed is– werk van de Heilige Geest?

„Zoiets is natuurlijk moeilijk onderzoekbaar. Maar theologen uit die tijd hadden er wel hun visie op, en daar kun je dan wel iets mee. Zij schreven over het einde der tijden, over de „spade regen” die er dan nog zou vallen, enzovoort. In die zin komt dat element dus zeker aan de orde.”

Opwekkingen waren niet altijd onomstreden – neem de achttiende-eeuwse opwekking in Nijkerk. Wanneer is een opwekking een opwekking?

„Je ziet hier een sterk verschil tussen landen met een staatskerk, zoals Europa die in de achttiende eeuw nog grotendeels kende, en landen waar de kerken een veel vrijer karakter hadden, zoals Amerika. De opwekking in Nijkerk werd door de overheid met argusogen bekeken, niet voor niets werd er gesproken over de Nijkerkse beroeringen. In Duitsland keek de overheid op een vergelijkbare manier naar lekenbewegingen en predikanten buiten de Lutherse Kerk. De context in Amerika was een heel andere. Overigens trokken op een gegeven moment ook de staten in Europa zich steeds verder terug van de kerk.”

Tijdens een bijeenkomst van het Dutch Biblebelt Network in november typeerde u, in navolging van de Amersfoortse predikant ds. W. Visscher, ook de Afscheiding van 1834 als opwekkingsbeweging.

„Het opmerkelijke is dat er rond die tijd in verschillende Europese landen vergelijkbare bewegingen ontstonden. Ook in Scandinavië bijvoorbeeld scheidden mensen zich af van de staatskerk, die in hun ogen te liberaal was geworden. Wat mij betreft, is er daarom alle reden om hier van revivals te spreken. Interessante vraag, die tijdens de conferentie dus ook aan de orde komt, is in hoeverre daar in deze gebieden nog iets van terug te vinden is.”

Wanneer is de conferentie voor u geslaagd?

„In elk geval hoop ik dat de verschillende onderzoeksnetwerken op dit terrein, in binnen- en buitenland, meer geïntegreerd raken. Daarnaast zou het mooi zijn als er meer aandacht kwam voor dit type onderzoek. Ik heb vaker gezegd dat de focus in de gereformeerde gezindte erg ligt op de Reformatie. Maar in de negentiende eeuw zijn er toch echt de meest invloedrijke dingen gebeurd.”