Ds. Van Ekris, predikant van de hervormde gemeente in Zeist, promoveerde donderdag aan de Rijksuniversiteit Groningen op het proefschrift ”Making see. A grounded theory on the prophetic dimension in preaching”.

Christenen zijn zich nauwelijks bewust van deze profetische dimensie in de prediking en in de liturgie, zegt ds. Van Ekris in zijn tot studeerkamer omgebouwde garage, schuin achter de Zeister pastorie. „Als je bijvoorbeeld de psalmen helemaal leest, zoals ze in kloosters doen, dan zie je voorturend allerlei profetische thema’s langskomen. Zoals het spreken tot de mens die zonder God leeft, of de arme die bidt om bevrijding.”

Wanneer is iets profetie?

„Als iets ontspringt aan de profetische traditie in de Bijbel. Toch blijkt profetie nogal een breed en onhelder begrip te zijn. In mijn onderzoek heb ik negentien preken van Dietrich Bonhoeffer, Martin Luther King jr. en Desmond Tutu geanalyseerd om daar een vinger achter te krijgen.”

De studiesecretaris van Areopagus/IZB, een instituut voor missionaire en contextuele prediking, zag vijf concepten in de preken terug. In de eerste plaats maakt profetie gevoelig voor het „destructieve”: dat wat het geloof of het mens-zijn beschadigt, wordt in de prediking zichtbaar gemaakt, op tafel gelegd, in voorbeelden getoond. „Wanneer Tutu tijdens de apartheid in Zuid-Afrika over een tekst uit Jesaja preekt, krijgen de woorden „er zit bloed aan uw handen” opeens een andere lading. Schriftwoord en actualiteit vallen dan samen.”

Het tweede profetische element is de onderbreking: het kwaad wordt aangespoken en tegengesproken. En dat gebeurt –ten derde– in een moment van verlichting. In de vierde plaats wordt dat kwaad doorbroken: er wordt iets overwonnen, iets uitgedreven.

„Na de Nacht van de Lange Messen in 1934, toen de Duitse legertop werd vermoord en Hitler zijn macht verstevigde, preekte Bonhoeffer over Lukas 13. Daarin gaat het over Pilatus die een aantal Galileeërs liet executeren. Bonhoeffer veronderstelde al tijdens de Schriftlezing dat de hoorder een relatie met de actualiteit zou leggen. Zijn boodschap is dan: als je na de preek de wereld ingaat, wil dat kwaad doorbroken zijn.”

Een vijfde profetisch element is de catechese, de inwijding. De gemeente wordt zich als het ware bewust van de aanwezigheid van het kwaad en leert hoe ze dat moet overwinnen. „Zo kon in de tijd van de apartheid een gezamenlijke avondmaalsviering van blanken en zwarten een enorme profetische kracht hebben.”

Welke rol speelt de Heilige Geest daarin?

„Ik denk dat profetie een gemeenschappelijke zaak is. De Heilige Geest werkt door de dingen die in de kerkdienst plaatshebben. De geboden zijn gelezen, de psalmen gezongen, de gemeente bidt. Christus wil present zijn. En dan kan de prediking een profetische dimensie krijgen. Maar de predikant heeft dat niet in de hand.

Profetie speelt een heel grote rol in de Bijbel. Het is dan ook opmerkelijk dat het een problematische term is geworden. Er zijn uitwassen, zeker. Dus de huiver voor profetie begrijp ik goed. Maar de Bijbel is een profetisch boek. Als we het lezen, gaat er kracht vanuit. En dat gebeurt veel meer dan we denken.

Ik heb als zendeling in Indonesië gewerkt. In de koloniale tijd en daarna kregen Indonesische predikanten les van Nederlandse theologen. Zo leerden ze de Bijbelse profeten kennen en ontstond er kritiek op wat zij de Nederlandse bezetting noemden. Het is prachtig als je binnen de wereldkerk samen de Schrift leert te verstaan, ook als die kritisch onderwijs geeft.”

Gewone dorpsdominees preken misschien niet zoals Bonhoeffer, Luther King en Tutu. Ziet u die profetische elementen ook bij hen terug?

„Ik had voor mijn onderzoek eerst een soort gemeenschappelijke basis nodig, een ”common ground”, die mijn eigen voorkeuren overstijgt. Dus heb ik aan mensen uit cultuur, wetenschap en kerk gevraagd naar wat zij in de recente geschiedenis profetische momenten vonden. Toen kwamen deze namen naar voren, en die ben ik grondig gaan onderzoeken. Het zijn blijvende voorbeelden van profetische elementen in een preek.

Vervolgens ben ik gaan kijken in de lokale praktijk. Daar vind je misschien geen preken met de retorische kracht van Martin Luther King, maar in feite gebeurt er hetzelfde: de prediker zoekt een Schriftgedeelte en vraagt zich af: wat heeft dit met ons te maken? De vijf concepten die ik tegenkwam bij Bonhoeffer, Luther King en Tutu, vond ik terug in de lokale praktijk.

Dat leidde tot mijn voorzichtige stelling dat ”charisma”, een gave van de Geest, niet iets is van enkelen, maar een integraal onderdeel van de praktijk van de prediking. Nee, niet iedere preek hoeft profetisch te zijn. Ze heeft ook missionaire, didactische, pastorale en apologetische kanten. Die horen er allemaal bij. Maar de profetische ook.”

Er is dus te weinig oog voor het profetische aspect van de prediking?

„Dat vind ik weer té uitgesproken. Kijk eens goed naar je eigen kerkdiensten. En als je mijn boek leest, zul je veel herkennen. Zeg niet te snel dat het profetische er niet is.”

Wat is het doel van dat profetische spreken?

„De essentie is de hoop, het heil. Alles wat hoop en heil stuk maakt, wordt aangesproken, weersproken en tegengesproken. Dat moet ook, anders gaat als het ware het heil aan diggelen. De nadruk ligt dus niet op het negatieve, maar op het herstellende. Profetisch spreken is het uitdrijven van wat ons van Christus aftrekt of wat ons mens-zijn stuk maakt.

Een profeet is een man van de hoop. Dat zie je ook bij de grote profeten in de Bijbel. We hebben profetie te vaak vereenzelvigd met het negatieve. Als een predikant maar hard genoeg ergens tegen ingaat, zeggen de mensen: „Nou, dat was nog eens een profetische preek.” Ik zeg: Nee, het gaat om de hoop. Een profetische preek is niet hetzelfde als het wijzen op de fouten van anderen alleen. Dat aanwijzen is nodig om tot herstel en hoop te komen.”

Er wordt weleens gezegd: er zijn mensen nodig die de tijdgeest verstaan en profetisch kunnen spreken. Terecht?

„In die oproepen zit vaak een bepaalde vaagheid. Wat wordt er precies bedoeld? Het liefst zou ik willen dat de gemeente profetischer wordt, niet dat er enkelingen opstaan die met veel ruchtbaarheid zich een profetische rol aanmeten.

Kerkleden zouden moeten doorkrijgen wat het betekent om gemeente te zijn in deze tijd. Dat houdt in dat ze een gemeenschap is die aanvoelt wat er in de wereld gebeurt, welke ontwikkelingen er gaande zijn. Een gemeenschap die niet uit elkaar valt als er onderlinge verschillen zijn. Of een gemeenschap waarin geld geen onzichtbare macht heeft. Een profetische gemeenschap oefent zich in deze dingen en vindt haar kracht in de prediking.

Het profetische zit niet in het zeggen van dingen die niemand nog weet. De profetische thema’s in onze tijd zijn volgens mij wel duidelijk: vervuiling, welvaartsgekte, lege levens die jagen naar ambitie en zogenaamd geluk. Onderhuids racisme, maar ook verdeeldheid in de kerk.

Dat zijn geen nieuwe thema’s. Als je Martin Luther Kings preken analyseert, zie je hoe schatplichtig hij is aan de traditie. Hij was geen origineel prediker. Ook Bonhoeffer dook allerlei thema’s op uit zijn traditie. Ik noem dat absorberend vermogen: dat je de stemmen die je hoort inademt en woorden geeft. Dat doet een profeet, op het juiste moment.”

Kan dat zomaar, willekeurig Schriftwoorden toepassen op de eigen tijd?

„Het kan op een gekunstelde of vrijpostige manier gebeuren. Dat je een Schriftwoord even onze tijd infietst. De vraag naar de toepassing van de Bijbel speelt altijd, ook in de ethiek en het pastoraat. Dat is voor een deel het ambacht van de predikant.

Het lijkt erop dat profetische elementen zomaar kunnen gebeuren. Opeens sta je in je eigen tijd. Ik geloof niet dat dit elke week kan. Wanneer een preek profetisch wordt, gaat dat heel natuurlijk. Je kunt er eigenlijk alleen maar in mystieke termen over praten. Een predikant moet niet menen de regie te hebben. De Heilige Geest is van het begin tot het einde de regisseur.

Daarom speelt gebed zo’n grote rol in de voorbereiding op de dienst. En daarom is profetie altijd verbonden geweest aan de Schrift. Waarom koos Bonhoeffer voor een preek over Lukas 13, terwijl dat Schriftgedeelte niet op het rooster stond? Een profetische prediker is altijd nederig, omdat hij weet dat de Heilige Geest aan het werk is.”

Bent u zelf profetischer gaan preken?

„Ik houd dit onderwerp graag een beetje weg van mezelf. Ik vond het een groot voorrecht om langdurig met mensen als Bonhoeffer en Luther King op te trekken. Luther King was de enige die ik écht kon horen preken. Zin voor zin heb ik hem op YouTube beluisterd. De kracht van die stem – die maakt je heel erg klein. En tegelijk: dit soort predikers waren geen genieën, maar mensen die in een bepaalde traditie van de kerk stonden en vrijmoedig hun stem lieten horen.

Bonhoeffer en Luther King waren geen gereformeerde theologen. Maar het profetische zit ook in onze eigen traditie. Dat is niet voorbehouden aan het evangelisch christendom. Ik denk dat de vroege Reformatie heel profetisch was. De gemeente kreeg een zelfstandige, geestelijke rol, bijvoorbeeld in het beroepen van een predikant. Calvijn bood zijn Institutie aan koning Frans I aan, en Luther zijn ”Vrijheid van een christenmens” aan paus Leo X. Ze hadden een woord voor de samenleving.”

Ds. C. M. A. van Ekris

Cornelis Marius Adrianus (Kees) van Ekris werd geboren op 23 juni 1972 in Veenendaal. Hij studeerde theologie aan de Universiteit Utrecht en doceerde van 2002 tot 2006 Oude Testament in Indonesië. Daar was hij ook toerustingspredikant in Salatiga, op Java. Ds. Van Ekris diende daarna de hervormde gemeente van Breukelen (2007-2012). Op dit moment is hij predikant in Zeist en studiesecretaris van Areopagus/IZB, een instituut voor missionaire en contextuele prediking in Amersfoort. Ds. Van Ekris is getrouwd met Arianne van Beusichem. Ze hebben twee kinderen: Sem en Lionson.