In het vlakke Groninger land zijn kerktorens belangrijke oriëntatiepunten. In het landschap zijn de wierden met de kerktorens al van veraf zichtbaar. De ene toren met een zadeldak, een andere met een ranke spits.

Schippers op het wad oriënteren zich op de kerktorens langs de kust. De kerk van Termunten is een van die oude herkenningstekens in het Waddengebied. Het gebouw is een van de zogenoemde Landmerkprojecten die in acht dorpen langs de Waddenzee zijn uitgevoerd. Doel daarvan was de relatie tussen torens, kerken, kerkhoven en het omringende landschap te versterken.

De romaans-gotische kerk van Termunten staat op een wierde. Een van de huizen die daar schuin tegenaan zijn gebouwd, draagt de naam ”Schaif stoat laif”. Scheef staat lief.

Rechts van het vernieuwde pad naar de kerk wijzen gerestaureerde grafstenen omhoog. In de kerk staan de banken strak in het gelid. Door kleine roosvensters en smalle ramen valt maar weinig zonlicht naar binnen, wat zorgt voor een bijzondere sfeer.

Ontmoetingsplaats

Bij de kerk staan Jur Bekooy, bouwkundige van Stichting Oude Groninger Kerken, en Dick Krijgsman, ouderling-kerkrentmeester van de protestantse gemeente Woldendorp/Termunten/Borgsweer en voorzitter van de stichting Kerk Termunten. Krijgsman zegt dat er in deze kerk nog erediensten worden gehouden, in tegenstelling tot veel andere oude Groninger kerken. Eén keer in de drie weken vindt er een kerkdienst plaats. Op de andere zondagen worden de diensten elders gehouden. Er zijn dan dertig tot veertig kerkgangers aanwezig.

Krijgsman heeft het behoud van de monumentale kerk hoog in zijn vaandel staan. „We hebben het als kerkelijke gemeenschap moeilijk met het opbrengen van de kosten voor het onderhoud van de kerk. Maar het Landmerkenproject heeft ons veel opgeleverd.”

Vol trots laat hij de aanbouw aan de kerk zien, waarin een toiletgroep en een keuken zijn ondergebracht. „De kerk is niet alleen van de kerkgangers maar van de hele dorpsgemeenschap. We willen graag dat zo veel mogelijk mensen gebruikmaken van de kerk. Daarvoor zet de stichting Kerk Termunten zich in, bijvoorbeeld door het organiseren van concerten, waarvoor dergelijke voorzieningen gewoon nodig zijn. We willen dat de kerk intact blijft en proberen het zo lang mogelijk vol te houden. Maar wie weet, misschien kloppen we nog eens bij Stichting Oude Groninger Kerken aan. Dan zijn we er in ieder geval van verzekerd dat er blijvend voor het kerkgebouw wordt gezorgd.”

Bekooy: „Als de Stichting Oude Groninger Kerken kerkgebouwen overneemt, houdt ze zo veel mogelijk rekening met de dorpsgemeenschap. Activiteiten moeten draagvlak hebben onder de bevolking. Het is in ieder geval belangrijk dat de gebouwen gebruikt worden en een ontmoetingsplaats zijn.”

Torentrap

Het wordt tijd voor de beklimming van de toren. Bekooy: „De torentrap is onlangs hersteld. We wilden een veilige, maar ook een spannende trap maken.”

Het onderste gedeelte bestaat uit een smalle stenen trap met aan weerszijden een muur. Vanaf een platform voert een brede houten ladder de klimmer verder omhoog. Ineens begint het in de toren te ratelen; daarna volgt een harde slag. De trap trilt: een grote luidklok slaat elk halfuur en bij de hele uren meerdere keren. De tocht voert zowel langs het uurwerk als langs de klok.

Ongeveer halverwege is er een opening in de muur gemaakt. Daardoor zijn, in een schemerige ruimte, de bovenkant van de gewelven te zien. Tussen de gewelven en de houten dakspanten bevindt zich een loze ruimte. Bekooy: „Mensen denken soms dat de gewelven het dak van de kerk vormen. Hier kun je zien hoe het precies zit. We willen graag dat de tocht naar boven spannend is.”

Na de ongeveer honderd treden tellende klimtocht is er een prachtig uitzicht op de Waddenzee. Achter de dijk stroomt het water. „Iedereen wil de zee zien”, lacht Krijgsman. „Je hebt hier een prachtig uitzicht over de Eems, de Punt van Reide, de Dollard en het Groninger land.”

Over de Eems vaart een rondvaartboot. Aan de overkant van het water zijn de flats en het industriegebied van het Duitse Emden zichtbaar. Dichterbij ligt het Groninger land, met in de richting van Duitsland een aantal rode gebouwen. „Overblijfselen uit de Tweede Wereldoorlog”, weet Krijgsman. „De Duitsers hebben er toen artilleriestellingen gemaakt om Emden te beschermen.”

Nog dichterbij zijn de huizen in het dorp, de bomenrij om de kerk en de rechte lijn van de nok van het kerkdak te zien.

De toren is op zondagmiddag open. Bezoekers die op een andere tijd komen, kunnen een sleutel afhalen op een aangegeven adres.

Uitwierde

Een ander onderdeel van het Landmerkenproject is de kerk van Uitwierde, aan de westkant van Delfzijl. De toren was al bijzonder door de windvaan met paard en ruiter, die mogelijk boer Jan Bos voorstelt. Die wist in de negentiende eeuw de afbraak van de dertiende-eeuwse toren te voorkomen.

Een wit balkon op het dak maakt de toren nog specialer. Een gloednieuwe ingebouwde witte wokkeltrap leidt naar het nieuwe balkon, dat naar drie zijden uitzicht biedt: het Groninger land en de Waddenzee en dichterbij de prachtige ring van lindebomen om de wierde.

Bekooy: „We willen de mensen het idee geven dat ze buiten de toren staan. Met deze moderne constructie willen we verleden en heden met elkaar verbinden. Mensen van nu moeten zich thuis kunnen voelen in de gebouwen van toen. Zoals we de zee en het land met elkaar willen verbinden, zo willen we ook de cultuur van toen en de mensen nu met elkaar in contact brengen. Dat gebeurt soms door verrassende constructies.”

Landmerken

Het project Landmerken is afgerond. Het samenwerkingsproject van Stichting Landschapsbeheer Groningen en Stichting Oude Groninger Kerken was bedoeld om het cultuurlandschap van de Wadden in stand te houden. Daardoor wordt de nauwe relatie tussen torens, kerken, kerkhoven en het omringende landschap versterkt. Kerktorens speelden een belangrijke rol in het project. Ze fungeren vanouds als herkenningsteken voor schippers in het Waddengebied, maar ook op het land zijn het oriëntatiepunten.

De werkzaamheden vonden plaats in het hart van de dorpen. De uitvoering was mogelijk door een bijdrage uit het Waddenfonds, dat is opgezet om de provincies Groningen, Friesland en Noord-Holland te compenseren voor de gaswinning in de Waddenzee.

Het project is uitgevoerd in vier gemeenten in de provincie Groningen die grenzen aan de Waddenzee: De Marne, Eemsmond, Delfzijl en Oldambt. Het gaat om de dorpen Hornhuizen, Wierhuizen, Breede, Oldenzijl/Oosternieland, Uitwierde, Termunten, Finsterwolde en Nieuw-Beerta.

Het project voorzag in het herstel en de herinrichting van kerkhoven en de directe dorpsomgeving, het aanbrengen van voorzieningen in kerk en kerktorens, en kennisoverdracht. Niet alleen het herstel van oude grafmonumenten stond op het programma, maar ook verbetering en aanleg van oude kerkenpaden en de realisatie van dorpswandelingen, met de kerk als startpunt. In de historische kerkgebouwen zijn voorzieningen gekomen, zoals toiletten en keukens. Daarnaast zijn torens en andere ‘spannende’ plekken bereikbaar gemaakt, zoals zolders, gewelven en luidklokken.

In Termunten, een dorp ten zuidoosten van Delfzijl, is een wandelroute uitgezet, zijn het kerkhof en het historische kerkgebouw opgeknapt en is de toren toegankelijk gemaakt voor bezoekers.